Дөнгөж цухуйх үүлс

Баруунгар Зүүнгар хаант улсын баруун гэр зүүн гэр айл байжээ. Үлгэрсэн бол ингэж эхлэхсэн. Гэвч би эдүгээ цагийн баруун гэр зүүн гэр айлын тухай өгүүлэх гэж байна.
Гадаад далайн давалгаа мэт хязгааргүй зэрэглээнд ганц бор гэр дэгж дэрвэн янз бүрийн хэлбэр дүрсээр тонгочин бөртөлзөнө. Ганц гэрийн гадаа бяцхан охин чулуугаар тоглоно. Чулуугаар дандаа тоглохоос охин уйджээ. Хэдэн чулуунаасаа уйдлаа гээд яахав, өөр тоглоом эзгүй талд олдох биш. Тэгээд ч тэр хэдэн хөөрхөн чулууг охин хээрээс шилж түүсэн юм чинь. Хөөрхөн чулуу олохоороо охин яаж баярладаг сан билээ. Чулуугаа гомдоож болохгүй ээ. Солонго ноднин зун айл зуссан айлынхаа Хонгорзул охиныг их санана. Түүнтэйгээ тоглож буйгаар зүүдлэв. Өтгөн ногоо битүү халиурч өнгийн цэцэг алаглана. Аварга нуур мэлтэлзэх агаад түүнд шумбахаар хөлөө дүрж үзвэл бүв бүлээхэн. Бүлээн устай нуурын хөвөөнд Солонго Хонгорзул хоёр торгон элсээр наадна. Ингэж зүүдлэх гоё.
Гиеүрсэн эзэгтэй гунигтай дуу үл мэдэг аялангаа айл гэрийн нэгэн төрлийн уйтгарт ажлаа зогсолтгүй хийнэ. Хийхгүй аваас амьдрахгүй. Элбэг устай сан бол хамаг юмаа зулга угаах сан гэж хүүхэн хүний цэвэрч зангаар бухимдана. Эр нөхөр нь адуу хонь үхэр тэмээн сүргийнхээ хооронд тас хар царайлан шогшсоор туйлдах авч дотор сэтгэл баярхуу. Ядаргаатай ийм өдөр маргааш дахин давтахаас ондоо ирээдүй тэднийд байхгүй. Тэр гуравт өнөөдрийнх шигээ маргаашийг хүлээхээс илүү мөрөөдөл хэзээ ч төрдөггүй нь ямагт амар амгалангаар бялхах хувь заяаны нь ундарга ажээ. Хүсэн хүлээдэг ганцхан мөрөөдөл бий. Тэр нь тэнгэрийн хаяанаас борооны үүл цухуйх.
Тэнгэрийн хаяанаас бөөн бараан үүл цухуйлаа. Тэгтэл тэр зүгээс салхи сэрхийхтэй уралдан борооны үнэр ханхийв. Аав ээж охин гурав бороо ханхалсан сэрхрээгээр аргасан цээжээ сэнгэнэтэл амьсгалах зуур гар тосож, тэнгэрийн хормойноос өндийх борооны үүлнээс хур гуйлаа. Борооны үүл ингэж цухуйснаа доош яргачихдаг хуучтай болоод олон сар болж буй тул нөгөө гурав хурмастаас алгаа тосож бороо гуйсаар үүл өөд дөхөв. Тэнгэрийн хаяанаас өнгийсөн үүл аажуухан өндийж томорлоо. Нөгөө гурав алга тосож тэр зүг улам тэмүүлсээр. Цангасан сүрэг борооны үнэртэй сэрхрээнд хөтлөгдөн толгой сэгийлгэн салхидав. Тэр ч байтугай борооны үнэртэй үүлийг ангаж өлссөн тал халуун мандлаараа дуудан урьж, хур чийгээр үнсэлцэхийг гуйна. Тунирхуу үүлийг салхи бас бүх тэнхээгээрээ хагссан тал руу хөөж хөгжөөнө. Алсад тэнгэр нүргэлэх сонсогдлоо. “Бороо” хэмээн хүн мал газар дэлхий үр үндэс хорхой шавьж бүгд дуу алдах шиг. Байдаггүй ээ, нөгөө үүл титмээ дөнгөж цухуйлган хэсэг зуур горьдоогоод доош суучихлаа. Салхи уурандаа ширүүсч улаан шороо дэгдээв. Хуйларсан догшин дором ээрэм талын өчүүхэн бор гэрийг хийсгэн авч явахаар дэрвүүлэхэд аав ээж охин гурав оромжтойгоо хоцрох гэж ана мана чаргууцалдлаа.
Шөнө дунд салхи сэгхийж нам жим болуут гэрийн дээвэр дээр под подхийх чимээ гарав. Юу вэ? “Бороо” хэмээн нөгөө гурав хөнжлөөсөө сугаран бослоо. Борооны дусал олширч буй чимээ бузгай шажигнав. Солонго охин,
-Ээ гялай, бороо орлоо гэж дуу алдахад аав ээж хоёр нь,
-Дуугай бай. Тэнгэр сонсоод бороогоо татчихна гэж сануулав.
Охин буруу үг хэлсэндээ гэмшиж, “Тэнгэр хангай миний үгийг сонсоогүй байгаасай. Бороогоо битгий татчаарай. Бороо их орвол манайх Хонгорзулынтай айл бууна. Намайг найзтай минь тоглуулж өгөөрэй” гэж хоймор мандах зулын гэрэлд туяарах бурхандаа сэмхэн залбирч дээвэр дээр хаа нэг унах борооны дусал чагнасаар зүүрмэглэж суутал бороо гэнэт ширхийн асгарлаа.
Охины хүслээр бороо зүсрэв. Дэлхий тэр аяараа ногоорон сэргэлээ. Борооны дараахь өглөөний хурц наранд бүлээнээрээ хоносон газрын хөрснөөс шүүдэр чийг мөнгөрөн суунаглаж, амьсгалах агаар тоосгүй агаад чийглэг, анхилуун, үнэр амт гэж янзын. Энгүй тэнгэрийн хишгээр газран далайн ногоо сад тавьж, ганц гэрүүд айлсаж, хүүхэд багачуудын хөл газар хүрэхгүй хөөрч, нийлсэн ижил буруу мал сүрэг шуугилдаж, ганц гэрийн жожиг ноход хэрэлдэж уулзав. Ногоонд цадсан мал гаднаас холдохгүй, мал сүргээ ээлжлэн хариулж, малчдын зав, жаргал хоёр зэрэг буулаа. Хүний мөрөөс болсон хүмүүс гэр гэртээ “цай уух” нэрээр зочилж, бэлэг зэлт солилцов. Эрчүүд адуу малынхаа дундуур явж морь мал шинжинэ. Эхнэрүүд авдраа уудлан гоёл заслаа харилцан шохоорхоно. Удахгүй наадам болж бүр олон хүн цугларна гэхээс нойр хулжина. Арга ч үгүй юм. Ноднингийн наадмаас хойш гурван зуу гаруй хоног хүнтэй уулзаж, сэтгэл тэнийтэл хуучилж, хөгжилдсөн нь ховор. Хүн юм болохоор оюун нь өлсөж, тэжээл нэхнэ. Айлтай айл бууна гэдэг юутай сайхан. Энэ нь наадмын урьдчилгаа билээ. Ноднин наадмаар өмссөн торгон дээлээр энэ жил дахин гоёх болсондоо охид харамсах авч хамгийн гол нь олон хүний дунд гунхалзах. Дээлээ сольж өмсөөд наадмын гоёо болгочих гарц нээлттэй байна гэж УИХ-ын гишүүдийн хэллэгийг элэглэж хөхрөлдөнө.
Өнөтэй өгөөжтэй зуслаа. Наадам ч болдгоороо сайхан болов. Тэгсхийгээд намаршиж эхлэв. Навч ногоо улам шим сууж, мал таргалж, шар нар ээх авч хоног хоногоор үе үе хонгор салхи хонгинож, сэтгэл гэгэлзүүлнэ. Мал ижилсэж, ноход дассан сан. Өглөө оройдоо жихүүцэм сэрүү татах болжээ. Гүү үнээ унага тугалдаа муухай аашилж эхлэв. Удалгүй хоёр гэрийн олон малын хөлөөр ойрын бэлчээрийн гандаж буй эмзэг ногоо талхлагдаж, идэш хомстсон тул мал уул өөд сөл хөөгөөд тохьдохоо болилоо. Тус тусын малыг дагаад айлууд салж нүүх цаг ирж буй нь энэ. Ямагт айлсаж амьдрах заяа дутаж буй нь бас энэ. Ямагт байтугай удаан айлсах бэлчээр хүрэлцэхгүйн гачлан. Солонго Хонгорзул хоёр ойрдоо дув дуугай бие биеийг гунигтайхан ширтэнэ. Аав ээжийн дэлгэр цагийн сайхан зан ааш яав ийв гэмээр хувирч байх шиг.
Жиндүүхэн өглөө зүүн гэрээс бяцхан охин гарч баруун гэрийн хүнд хаалгыг арай чамай нээж орвол сэрүүн гэрт жихүүцсэн эзэгтэй,
-За чи хар өглөөгүүр хаалга хавтас онголзуулаад юу гэж яваав? гэж аягүйцэхэд ялимгүй даарсан охин нусаа татсанаа,
-Тоглох гэж явна. Хонгорзул босоогүй юм уу? гэв.
-Босоогүй. Боссон ч тоглохгүй. Малдаа явна. Дандаа эрхэлж байдаг цаг өнгөрсөн гэлээ.
Эхийгээ хэдэрлэхэд Хонгорзул хөнжлөө ялимгүй сөхөөд, гэмшингүй бүлтэгнэн зогсох ув улаан хацартай Солонгоос уучлалт гуйсан аргадангуй харц илгээв. Хоёр охин ойлголцож сэм жуумалзлаа.
-Танай ээж өглөөнөөс хойш гэрээсээ цухуйхгүй юу гээчийг шуугиулаад байгаа юм бэ?
-Дээл оёж байгаа.
-Хэнд?
-Эмгэн нь өнгөрсөн Донир өвгөнд энэ өвөл өмсөх дулаан дээл хийж өгч буян үйлдэнэ гэж байна лээ ээж. Дараа нь аав ээж хоёр зүүн хотонд очиж, ахрын хониноос нь хяргалцаж өгнө гэж байна лээ.
-Танай аав ээж хоёр хэзээ тийм сүрхий болчоов? гэснээ нууцхан жуумалзаж, -Манайх ч гэсэн эсгийнээс нь хийлцэж өгнө гэв.
-Эсгийн дээр Хонгорзул очих уу? Би очно оо.
-Эсгий хийхэд хүүхэд нохой хоёр хэрэггүй гэдэг биз дээ.
Зүүн гэрийн нохой баруун гэр хавиар юм шиншилж яваад гэнэт орь дуу тавин гаслаад гэр өөдөө чавхадлаа. Баруун гэрийн эзэн гэртээ ууртайхан орж ирээд Солонгыг зааж, эхнэртээ,
-Эдний муу халтар улиа манай хаяагаар дандаа юм шиншилж явна шүү. Эднийх чинь нохойдоо хоол өгдөг айл уу? Би сая нохойгий нь гэнэдүүлж байгаад гайгүй сайн болгож орхилоо. Одоо дахиад манайд ойртохгүй биз гэлээ.
-Хонь барьж мэдэх гударга байна лээ дээ.
-Яаж байна? Хонь элдэж байна уу?
-Хараагүй л дээ. Гэхдээ сүүлийн үед эдний нохойноос хонь элдэж магадгүй шинж цухалзаад байгаа юм.
Энэ зуур мал гэр сүржигнүүлэн маажихад аав ээж хоёр айлын охин Солонгыг зандрангуй,
-Чи гарч гэр ураад байгаа хонь ямаа хөө гэв.
Охиныг гарсны дараа гэрийн эзэд “Эдний хэдэн годрон гэр урахдаа нэмэртэй юм аа. Эднийтэй удаан айлсвал манайх намар тийшээ нүцгэн гэртэй үлдэх байх шүү. Тэгвэл бид гурав энэ өвөл хөлдөж үхэх байлгүй” гэж ам өрсөлдлөө. Охиныг орж ирэхэд,
-Ямар хонь ямаа гэр урж байна? гэхэд охин,
-Танай том эвэртэй ямаанууд урж байна гэв.
-Харж байна уу, наадахь чинь их айхтар хүүхэд. Худлаа хэлж байхгүй юу. Манай ямаа гэр урж байхтай би л лав таараагүй юм байна. Өдий нялхаасаа энэ ямар хэцүү охин бэ? гэж ярилцахад Солонго мойл хар нүдээ тормолзуулан их л гайхаж байх шиг. Өөртэй нь тоглох гэж өглөө эрт орж ирж буруудсан найзыгаа Хонгорзул өмөөрч бас өрөвдөж, ээж аав хоёртоо дургүй нь хүрч босож тогломоор байсан ч ээж нь битгий босоорой гэсэн тул яаж ч чадахгүй бухимдаж хэвтлээ. Тэгэвч тэссэнгүй,
-Ээж ээ би босмоор байна аа гэж нялуурахад ээж нь,
-Галзуур! гэж охиноо зандраад, -Чи байтлаа айлын хүүхэд дурайх санаатай юу? Бас энүүн шиг ойрдоо хэлээ зажилаад ярьж чадахаа больсон байна лээ гэж нөхөртөө ховлов.
Хоёр гэрийн эзэд салж нүүхээс өөр аргагүй болсондоо тэнгэр хангайд гомдолтой биш, чаддагаар нь бие биедээ уцаарлаж эхлэх нь энэ. Бэлчээр хүрэлцэхгүйгээс хойш хойтон зун хүртэл ганц ганц гэрээр бараа бараагаа харахгүй шахам алс хол оторлож, уйтгарт ганцаардалд сүүлдээ цөхрөөд, бие биеэ санахын ихээр санаж, айлсахаар бүгд тэмүүлнэ. Гэвч айлсахыг тэнгэр-хангай шийднэ. Нүүхэд бэлтгэн гадаахь банз хашаа шон уурга шилбүүр чөдөр тушаа араг савар дээс шидмэсээ хүртэл нөгөө айлаа ачаандаа даруулаад явчих вий гэж дор бүрнээ хямагдаж, бас хардана. “Манай хүрзний иш эдний хүрзний ишнээс бөх шүү. Хүрз солигдчих вий” гэж эхнэр нь нөхрөө сэм нударна. “Ганц гэрийн жаргал гадуураа гэж сайхан шүү” гэж эхнэр нөхөр орондоо шивэгнэх авч дотор сэтгэл нэг л гунигтай. Хөршүүд хоорондоо эвгүй үг унагавал тэр дороо гэмшиж, бие биеэ тэвэрч аваад уйлмаар болно. Цаг уур бэлчээр нутаг тэднийг цаанаасаа тийм болгожээ. Ер нь тэдний ааш араншинг уул ус тэнгэр гурав нь өвөл зунд тохируулж жолооддог байх. Энэ нутгийн адайр аашнаас үүссэн хүмүүст газран далай энгүй цэнхэр тэнгэрийн хатуу зарлигаас хазайх хүч яахан заяах билээ. Ургамалд хамгийн тохиромжтой нь ургасан хөрс нь. Тийм хөрснөөс тийм ургамал шалгарч ургана уу гэхээс ондоо ургамал ургаж чадахгүй. Тэгэхээр энэ нутгийн ургамал энэ нутагтаа тохирсон байхаас ч өөр яахав. Хүнд хамгийн тохиромжтой нь төрсөн нутаг уу? Төрсөн нутгийн эрс тэс догшин араншингийн эрхшээлд аж төрдөг малчид жаргалтай гэж үү?
...Солонго Хонгорзул хоёр бие биеэ санасаар. Дүн өвлийн тэсгим хүйтэн өглөө алс хол өвөлжсөн Хонгорзулын нохой Солонгын гадаа ирчихсэн тэдний нохойтой хунгар цасан дотор хөөцөлдөн тоглож байв. Тийм хол газраас энэ нохой яаж тэднийхийг олж ирж чадав аа? Хоёр нохой цовхрон ноцолдож, бие биеэ зөөлхөн хазалж хөөцөлдсөөр битүү цагаан цан болжээ. Хоёр биеэ шиншлэн улам улмаар эрхлэж буй нь бие биеэ тун их санасан нь андашгүй. Солонгод энэ нохой шиг Хонголзулдаа гүйгээд очмоор санагдав.
...Баруунгар Зүүнгар-Империйн баруун гэр зүүн гэр эдүгээ иймэрхүү янзтай л аж төрж явна. Энгүй тэнгэр тоссон газран далай, хөрсөн дороо эрднээр арвин ч малчид жилд ганц удаа ургах тарчигхан ногоогоор нь амьдрах сургаалтай. Шонгийн нүх малтахдаа лус савдгаа аргадаж, газран далайгаа мөнхөд ариун дагшин байлгая гэж дээж өргөн залбирсаар өдгөөтэй золгожээ. Уул усандаа мөргөж амьдарна гэсэн тангаргаасаа нүүдэлчид няцаагүй юмсан.
Харанхуй сансрын цэнхэр нүдэн гаригийн өмнө нүүдэлчин малчид ямар ч буруугүй нь юутай их буян бэ?
2010-06-15