Wednesday, May 11, 2011

Одон медальт Монгол улс

Бүх хүн одонтой болох тийшээ ханджээ дээ янз нь. Болох л юм. Гэхдээ одонгоор гангарах тусам хөгжил ухраад ядуурал өсөөд байдаг. Бүгд одонтой мөртлөө хоцрогдсон ард түмэн байснаас, нэг ч одонгүй хоцрогдсон ард түмэн байх нь нэрэнд цэвэр сэн. Одонгүй хоцорсон хөөрхийс цөөрөх тусмаа жагсаал суултдаа хүрч зовно. Аргагүй хөөрхий. “Улсын одонгүйчүүд”-ээр шаарлагдан хэдүүлхнээ тунавал ёстой эвгүй. Одонтойчууд олшрох тутам одонгүй хүний дотор харанхуйлсаар. Ганцаараа одонгүй үлдчих вий гэж айх нь зөв. Тэгвэл үр хүүхэд, ач зээ нартаа юу гэж хэлэхэв? “Ерөнхийлөгч танаа! Одон өгөөч!” гэж насны эцэст хэвлэлийн хурал хийж, ямар сайндаа телевизийн дэлгэцэнд ичсэн нүүрээ улалзуулан өмөлзөж суухав. Энэ бол инээд биш ханиад. Уг нь ард түмэн минь хоорондоо ав адилхан байвал сайхан сан. Хүн амаа ингэж алагчлах үзэл юунд хүрдэг бол?
Одон тэмдгийг Манжаас бус Оросоос сурсан. Орос ахын зааврыг орхих ёсгүй гэсэн хатуу үзэлтэй партизанууд шүд зуусаар. Шүд зуух нь ч бас аргагүй. Оросжихын төлөө оросжоогүйгээ тонилгочихсон улс юм чинь тэгэхээс өөр яахав. Орос зааврыг орхивол ахан дүүсийнхээ нулимс цус амиар оросжсон нэг үе буруудна. Тэгэхээр аргагүй чааваас. Коммунист үзэл бидний тархины бор хальснаас арилахгүй дэг ээ. Орос ахдаа алуулж, шулуулж байсан ч мөргөсөөр насыг барна. Үхсэн хойноо сүнс нь орос ахдаа мөргөдөг бол уу, яадаг бол? Хоёрхон хөрштэй. Хойш харж арчаагүйтээд, урагш харж боргосоор нэгэн зууныг барлаа. Дэлхийд ийм муухай хоёр нүүртэй ард түмэн байдаг бол уу? Шившигтэй хоёр нүүртэн болохыг бид өөрсдөө санаачлаагүй. Хэт их гүрэн хэт ядмаг биднийг уяаны нохой болгоод дохио зангаагаар хуцуулж сургасныг даян дэлхий мэднэ. Онц сайн хуцсаны энгэрт дохуурхан одон медаль зүүж эхэлсэн түүхтэй. Орос одонгууд дуурайлган монгол одон үйлдвэрлэж, орос одонгийн нэрийг орчуулан монгол одонгоо нэрлэв. Цусан гавъяаны одон гэх аймаар нэртэй одон анхдагч нь байх. Цэргээс халагдаж хөдөө харьсан залуу айлын бүсгүйд сээтэн хаяхдаа, “Танай нохой энэ шүдээрээ” гэж аман дахь алтан шүдээ заагаад, “Миний энэ шилбэнээс хазвал” гэж хромон гутлаа үзүүлээд, “Би танай нохойг яг энэ цаг мөчид” гэж бугуйн цагаа харуулаад, “Энэ буугаараа” гэж нагаанаа гаргаад, “Энэ рүү нь буудна” гэж зүрхэн дээрээ зүүсэн медалиар гайхуулж байсан гэдэг. Одон зүүх синдром ингэж үүссэн түүхтэй. Энэ синдром ардчиллын үед арилах нь байтугай улам хүч авсаар биднийг ертөнцийн доог тохуу болгох нь. Болгох нь ч гэж дээ, болгодгоо аль хэдийнэ болгожээ.
Бүх мэргэжил гавъяат цолтой. Гавъяат багш, эмч, эдийн засагч, гавъяат малчин, тариачин, урлагийнхныг бол яриад ч яахав. Гавъяат цэвэрлэгч гэж бий юү? Бий байх аа бий байх. Яагаад байж болохгүй гэж? Цэвэрлэгч чинь хамгийн бага цалинтай, хамгийн буянтай хөдөлмөр. Одоо “гавъяат дарга” цол бий болгох гээд УИХ үзэж тарж байна. Удахгүй “гавъяат өвгөнт” цол гарах байх. Бүгд одонтой болбол гоё байх аа: Дээрэмдүүлж буй нь одонтой, дээрэмдэж буй нь одонтой. Хөлдөж буй нь одонтой, хөлдөж үхсэн нь одонтой. Гудманд унтаж буй нь одонтой, сэрээд шээж буй нь одонтой. Гавлуулж буй нь одонтой, гавлаж буй нь одонтой. Хоосорч буй нь одонтой, хоосолж буй нь одонтой. Өлбөрч буй нь одонтой, ялзарч буй нь одонтой. Мөргөж буй нь одонтой, мөргүүлж буй нь одонтой. Хаустай нь одонтой, хар гэргүй нь одонтой. Өлсөж буй нь одонтой, өлсөөж буй нь одонтой. Хууль зохиогч одонтой, хууль завшигч одонтой. Нэг үгээр нарсныхан бүгд одонтой, нарныхан бүгд одонтой.
Одонгийн хур буусаар ахул ийм ирээдүй ойрхон. Одонгийн хур буулгахгүй гэвэл одонгүйчүүдийн тэмцэл Төр Улсаа нураах нь. Ерөнхийлөгчид бултах зам алга. Хүн бүр энгэрийн инээдэмтэй энэ алаг төмрүүдийг тоохоо боливол Ерөнхийлөгч ерөнхийлөгчийнхөө ажлыг хийх сэн. Нэгийг нөгөөгөөс албан ёсоор ялгаж дугаарласан ийм эрээн төмөр уг нь коммунист Оросын эрхшээлд орохоос өмнө Монголд байгаагүй гэсэн. Ийм тэнэг юмтай ухаант хүмүүн ХХI зуунд зууралдаж байх ч гэж дээ. Ёо ёо толгой өвдчихлөө. Ийм эдгэрдэггүй солиоролд орос ах нар минь тэнэг биднийгээ яах гэж ховсдов доо. Бид орос гипонозоос гарч чадахгүй нь. Нэг бол бүгд одонтой болъё. Одонгүй хүн нэг ч үгүй болчихвол одонтой нь хэндээ гайхуулах юм бэ? Нөгөө бол бүх одон медалийг хайлуулъя. Хүний амь аварсан, олондоо онцгой ашиг гаргасан хүнийг урамшуулах нь эрүүл ухаан. Мөнгөөр шагнахгүй юу. Монгол хүнд мөнгө хэрэггүй гэж арай бодоогүй биз дээ. Хүн ядуу байх харамсалтай. Мэхлэгдсэн ядуу хүн байх бүр ч харамсалтай.

Залуус аа, та нар чөтгөрт ховсдуулаад буй юм биш үү?

Машин болгон такси хүүхэн болгон янхан гэсэн хоч Эрээн хотоор гүйдэлтэй монголчууд хүртжээ. Уур хүрмээр. Нэр өгсөнд уурлах уу, нэр авсанд уурлах уу? Шившигтэй Монголыг дэлхий жигшвэл яана? “Монголыг дэлхий жигших надад падгүй” гэсэн зэвүүн монгол зөндөөн байгаа цагт Монгол өөдлөхгүй. Хулгайлах луйвардах худал амлах дээр доргүй шившиг бус жирийн үзэгдэл, бараг жинхэнэ монгол заншил, жинхэнэ монгол чанар, бүр гангараа ч болсон байж магадгүй. Тэгтэл янхан?! Яах вэ, залуусаа? Энэ янзаараа заваараад байх уу?
Эрх чөлөөгөөр өлсөж асан монгол зон ардчилал руу сад тавин урсуут эзгүй гэрт орчихлоо гэсэн мэт юун түрүү дураар дургихыг урьтал болгосон. Бусдыг хүндлэхгүй хар аминыхаа төлөө дураар дургих араншин тархай бутахай нүүдэлчдэд нуугдаж байсан нь, шигүүндээ бие биендээ хамааралтай аж төрдөг хотжилтод харшлав. Унаган гэмээ нэрэлхэлгүй хаяж, том хотын иргэншилд ухаан зарж түргэн зохицох сон. Бид эрх чөлөөтэй худал хэлж амлаж, бид эрх чөлөөтэй янхандаж архидаж, бид эрх чөлөөтэй хахуульдсаар нурах хэмжээнд хүрчээ. Одоо яадаг билээ? Машин болгон такси хүүхэн болгон янхан. Ингэж хочилсонд улалзаж ууралснаас олзуурхвал ашигтай. Хочлоогүй бол хүүхэн болгон янхан машин болгон такси гэх гутамшиг илрэхгүй байсан. Хариас цололсон ичмээр хоч Монголоо гэсэн сэтгэлийг цочирдуулаагүй бол “янхан такси” гэх өвчин чинь битүү буглаж аюулд хүргэх байсан. Бидэнд бас ч гэж Монголоо гэсэн сэтгэл бий. Ийм муухай шившигт ичдэггүй ямар ч хөлдүү булчирхай хөндүүрлэж таарна. Эмзэглэнэ гэдэг эдгэрэхийн дохио. Мэдээ бүрэн алдаагүйн шинж.
Та нарын авсан энэ муухай хочинд хаа хамаагүй өвгөн зохиолчийн тархинд бөмбөг тэсэрсэн. Миний тархинд бөмбөг тэсэрч байгаагүй л дээ. Гэвч яг л тэсрэх шиг болсон. Нээрэн шүү. Залуус минь та нар энэ шившигтээ гутарч байна уу? Та нар минь одоо гадаадынхны нүүрийг яаж харна? Хүний нүүр харахгүй яаж амьдрахав? Харж л таарна. Гадаадад явж л таарна. Гадаадынхан та нарыг хараад “Хүүе нөгөө хүүхэн болгон нь янхан, машин болгон нь таксичууд явж байна, хараач” гэж дооглоно. Ийм доромжлолыг мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг гөлийсөөр яваад ертөнцийн шаар болуузай.
Залуус минь, та нарын хэн ч бай, хаа ч явсан Олимпийн нээлтэд тугаа мандуулаад, дэлхийн алга ташилтыг өгдөөгөөд алхаж явна гэж ямагт биеэ цэнэ. Хүн нэрээ тогос өдөө гэдэг. Та нарын явдал үхэх нас ойртсон надад бараг хамаагүй мэт боловч сайн тунгаавал маш их хамаатай ажээ. Тэр ч байтугай үүнээс эмзэг сэдэв зохиолч хүнд байх ёсгүй. Хэдхэн өөдгүй хүн л эх орон ард түмнийхээ ариун нандин нэрийг бузарлаж яваа нь энэ. Тэр увайгүй хүмүүсийн өмнөөс та нар өөрсдөө буруугүй ч гэсэн нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино гэдгээр байж сууж чадахгүй болтлоо ичвэл энэ муухай хочийг үтэр түргэн арилгаж чадна. Хэдий чинээ эмзэглэнэ төдий чинээ түргэн ариусаж, гадаад дотоодод нүүр бардам, ялимгүй ихэмсэг алхлах болно. Залуус та нар ингэж чадна. Би та нарт итгээд нүд анья. Та нарын ямар явах надад маш их хамаатай учраас бурхан намайг зовоож байх шиг.

Хутагны ирэн дээрх алтан боломж

Дэвшвэл цалин хангамж нэмэгдэж, эрх мэдэл ахина. Өнгөрсөн зуунд маний үеийн сэхээтнүүд даргын суудлын төлөө чардайж явсныг нуултгүй. Амьдралаа өөд татах ондоо бизнес соц. нийгэмд байсангүй. Дэвшихийн тулд биеэ харин хааш нь яаж жолоодлоо? Хувьсгалын тогоонд чанагдсан жинхэнэ коммунист болохоо юуны өмнө харуулах. Дараа нь орос ах нартаа туйлын үнэнч байх. Тушаал горилогч орос ахаа нартай зүйрлэвэл, өрсөлдөгч нь нарыг орос ахтайгаа зүйрлээд ялах жишээтэй. Дийлдэхгүй бол “хятадын тагнуулч” гэхэд ямар ч өрсөлдөгч өнхрөөд л өгдөг байлаа. За тэгээд өрсөлдөгчөө матах. Тэрний амнаас орос ахыг муулсан үг цухуйлаа, түүний амнаас хятадыг магтсан үг ойчлоо гэх мэт. Оросыг магтаж, хятадыг хараасан энэхүү шударга бус алаг үзлийг би оросын дарангуйллын үед тушаал дэвшихийн тулд арга буюу зөвхөн гаднаа жүжиглэж, дотроо бол өөрийн үзлээ нууж яваа нохой зан гэж далдуур дэмжиж явав. Гэтэл тийм биш байжээ. Эдүгээ хөгшчүүл төдийгүй залуусын тархинд нөгөө инээдэмтэй үзлийн үлдэгдэл оршсоор байна.
Өвөр монгол аялгуугаар ярилаа гээд хүргэнээ буудан алж, төрсөн охиноо амьдаар нь дээлтэй нь хатааж буй Хон Хэрээдэйн тэнэглэл ч мөн л зөвлөлтөд долигнодог өвчнөөс угшилтай. Хятад аялгуугаар бус өвөр монгол аялгуугаар ярилаа гээд буудаж алдаг нь ах дүү Өвөр Монгол Хятадын автономит улс учраас үзэн ядаж буй уур хилэн үү? Аймаар юм. Оросын колони байх үед Хон Хэрээдэй энэ баатарлаг гавъяагаа мандуулсан бол нэг юманд хүрсэн биз. Жигшээд жигшээд ой гутах энэ ичмээр тэнэглэлд манайхан Бодоог буудахад хирд хийгээгүй шигээ бас л хирд хийсэн өчүүхэн ч шинжгүй мартаж орхив. Нөгөө Ленин багш нь муу хүн гэж байна уу гэхээс муу үндэстэн гэж байхгүй гэж сургасан нь хаачив? Хятадад муудаа өвөр монгол аялгуугаар ярилаа гээд цэл залуухан хүүг хорвоогоос тонилгосныг бодохоос дотор аягүй оргих юм. Хөршөө ингэтлээ үзэн ядах соёлт хүмүүний араншин яав ч биш. Үүнийг бодохоос ой гутаж, монгол хүн болж төрсөндөө ичих юм. Хятадыг хэт цагаанаар Оросыг хэт хараар будлаа гэж дайрна биз. Дал наян жил Оросыг хун, Хятадыг хэрээ гэсэн үзэл сурталд автсан хүмүүсийн ухамсрыг цочихоор түншиж, эгдүүцэхээр өдөхгүй бол тэдний тархи ажиг авах мэдрэмжгүй болтлоо хууртаад, Оросод мөргөх Хятадыг нулимах үзэлдээ пологтоод үхжээ. Бидний бишрэл дэндээд өвчин болсонтой адил бидний хардлага дэндээд бас өвчин болж. Энэ хоёр өвчин хоёул адилхан эдгэрвэл дундаас нь эрүүл оюунтай монгол иргэн бүрэлдэх сэн. Хоёр хөршдөө эрүүл ухаанаар бодитой үнэмшилтэй ханддаг болохыг би хойч үедээ давхар захиж байна. Хоёр хөрш маань хун ч биш, хэрээ ч биш. Сайн муугаас бүтсэн шаазгай шиг алаг хорвоогийн бүтээгдхүүнүүд. Тэнгэр тулсан худал магтаалыг доош нь газрын хөрсөн дээр буулгахын тулд шүүмжлэхээс ондоо арга олдсонгүй, газар дор ортол хэт муулсныг дээш нь хөрсөн дээр ил гаргахад гүтгэлэг гүжирдлэгээ цуцлахаас өөр аргагүйд хүрсэн намайг ойлгоорой. Орос хятад хоёр адилхан хүн, Орос Хятад хоёр адилхан гүрэн тул нэг нь тэнгэрт нөгөө газар дор байж таарахгүй. Хоёр хөрштэйгөө хуулиараа, тэгш эрхтэй, харилцан ашигтай харилцах шинэ үе эхэлсэн гэдэгт өчүүхэн би бээр итгэнэ.
Аврал сүйрэл хоёр хоорондоо өрсөлдөн биднийг амдан отож байна. Монгол улсаа аз эз хоёрын алинтай нь золгуулахыг шийдвэрлэх хувьтай иргэн болж төрсөндөө та нар баярла. Эрэн зууны түүхэнд эгзэгтэй үеийг олж төрсөн та нар учиртай монголчууд. Яг одоо бид алдаагүй байна. Хожигдоогүй байна. Бүх юм өнгөрчөөгүй байна. Яг одоо шиг ийм үнэтэй агшин бидэнд эргэж олдохгүй гэдгийг ухаар! Боломжоо эгүрт алдчихаад амаа барин харамссаар өлбөрч үхсэнээс, алдаагүй, алдах онохыг шийдэх гээд тунгааж буй энэ торгон агшин яасан үнэтэйв? Алдвал энэ агшин хоосон дурсамж болно. Аврал уу, сүйрэл үү? Авралд хүрэх боломж дүүрэн байна. Буруу алхвал сүйрэх ангал ёроолгүй гэж мэд. Дүүрэн боломжийг бүрэн ашиглахад нэг хүний зүтгэл ганцаардана. Нэг үе охордоно. Доод тал нь хоёр үеийн монголчуудын нэг хүн шиг чармайлтаар боломжоо гарзгүй ашиглаж чадваас баян орон болно. Энэ бол үлгэр биш. Сүйрэл ч үлгэр биш. Хар цагаан хоёр зам өмнө чинь дурайж байхад олигархи та алиугаар нь морилох гээд байна?
Албан тушаалгүй эдийн засагч үнэнийг ярьдаг. Төрийн түшээ эдийн засагч өөрийнхөө амаар намынхаа удирдах бүлгийн үгийг ярьдаг. Хурмастаас бус газран далайгаас хур оргилох нь! Энэ бол байн байн нүүж өнгөрдөг оготоргуйн тогтворгүй хур биш, газран далайгаас үндэстэй бүхний сав шим ямагт болдог Лусын хишиг. Ашигт малтмал үүл биш. Гэхдээ хэмжээтэй. Хэзээ нэгэн цагт дуусах тул наана нь юун түрүү юу юутай болоод авах вэ? Ийм боломж дахиж гарахгүй гэдгийг монгол хүн бүхэн Чингисийн захиснаар өглөө босоод заавал бодох цаг иржээ. “Лусын хаан шиг далай баян” гэж ярьдаг эцэг эхийн маань бэлэгдэл амьдрал дээр биелэх нь үү, яахнэв? Биднийг шалгах нь дээ. Лусын хааны хишиг борлох мангас шиг ходоодтой зах зээл манайтай айл бэлэн зэлэн байж байдаг нь юутай завшаан бэ? Өндөр гэгээн Занабазар юу гэж айлдлаа: өөр шашинтай Оросыг дагаснаас эд баялаг асар арвин Манжийг дагасан дээр гэсэн байх аа? Үүнийг хутагтын айлдвар гэж шүтэхээсээ илүүтэй дайн дажин хямрал зовлон туулсан өвөг дээдсийн нэгэн захиас гэвэл ононо. Баруун Европоос алсдуу Румын Болгар хоёроос эдүгээ Монголын давуу боломж нь энэ аварга зах зээлтэй хаяа нийлж буйд оршином. Маньтай бөөрөө нийлүүлсэн аварга луу ашигтай ч аюултай ч. Болгоомжлол боломж хоёр сүлэлдэн оршиж байна. Тэрбум хэдэн зуун сая хөршийнхөө үсрэнгүй хөгжлөөс бид юу атгаж үлдэх вэ? Гурван сая хүрэхгүй хүн амын ходоод уг нь юухан байхав. Онгон догшин лус савдгийнхаа цээртэй ордуудад гар хүрэх осолтой түүхэн хариуцлага та нарт тохиов. Гараа, санаагаа сайн ариулаарай.
Хятадтай хэн хэндээ ашигтай харилцахад бидний тархинд амь бөх зууралдаж буй хуучин үзэл суртал сөрөг үр дагавар руу түлхэж байна. Маогийн эсрэг Хрущев Брежнев нарын суртал Монголд хятад хүнийг үзэн ядах үзэл болон хувирч 1960-аас 1990 он хүртэлх 30 жилд бидний ухамсарт гагнагдаад эдүгээ арилах нь байтугай сэргэж байна. Дайсагнаж асан хоёр их гүрэн маань эв зүйгээ олчихоод түншилж байхад монгол хүн зөвлөлт үзлээ хаялгүй хятад хүнийг дайсан мэт сэрдсээр буй нь зөөлнөөр хэлбэл илүү зан, хатуугаар хэлбэл ёстой нөгөө муу эрд халдага дараа, Монгол улсад космонавт дараа гэгч болно. Бүтэн хагас тэрбум хөршдөө дайсагнасан эрүүл бус үзэл бидэнд сайныг яасан ч өгөхгүй. Эдүгээ Хятадын эсрэг хэнээрхэл ашиггүйг Америк хүртэл дагаж буйг анзаарах сан. Соёлын хувьсгалаар галзуурч асан хөгийн суртлаа хятадууд сэм орхиод эдүгээ хэв хэзээний ардчилсан улс аятай панз үсэргэж байна. Хятад улс хувирсан нь өчүүхэн Монголд том боломж хайралжээ. Харамсалтай нь бидний тархинд ах нарын шингээж өгсөн хятадын эсрэг үзэл хөдөөд бол бүр яг хэвээрээ байгааг алт олборлогчдын мөргөлдөөн нотлов. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, түүний татвар манайд амин чухал энэ үед “Зургаан метр хөрс хуулаад өдөрт 20 кг алт олборлодог, түүнийг нь өнөөдөр угааж авцгаая” гэж үгссэн нинжа нар хятадын хөрөнгө оруулалттай компани дээр давхин очиж хэсэг харж зогссоноо “За ажиллая, ура!” гээд довтолдог гэнэ. Балар эртний угшил мөн байгаа биз? Тэдний тархинд далимдуулаад жаахан алт олоод авъя, намзасаг хятадад муу юм чинь биднийг өмөөрч л таарна гэсэн үзэл уугиж буйн гор энэ. Одоо ийм замаар явахгүй ээ. Явах зам цэвэр хууль. Хуулиар нь шалгахаас ондоо арга үүнд байхгүй. Шалгавал хятад монголын өгч авалцсан хахууль цухуйна. Ер нь хүнийг муулахаасаа өмнө өөрсдийгөө хар. Хэн ч гэсэн манайд бизнес эрхлэх гэж орж ирээд, хүн нэхээгүй байхад “Май авилга ав” гэж өөрийгөө хорлохгүй нь ойлгомжтой. Өгсөн хүн ялтай учраас хэн ч ингэхгүй. “Авилга өг. Өгөхгүй бол лиценз олгохгүй” гэсэн манай төрийн албан хаагчдын тулгалтанд аргагүйдэж өгдөг нь мэдээж. Монгол улсынхаа хуулийг иргэн бүр ягштал мөрддөг үзэл рүү орцгооё. Гадныхантай, тэр тусмаа хятадуудтай харьцахдаа бурханд бус хуулиндаа мөргө. Гадны иргэдээр ч хуулиа чанд сахиулъя. Үүр цайх боломжийн нэг нь энэ. Хуулиа өмнөө барьж, бүх асуудлаа хуулиар зохицуулж бид заншаагүйн улмаас гай дуудаад буйг анзаарч байна уу? Өдөр бүр дохио өгөөд буй энэхүү үл ойлголцлоос гай дэгдэж мэднэ шүү. Таагүй харьцааг зайлуулах гарцаа одооноос хай. Гадны хөрөнгө оруулагч нартай бид нэг хэсэгтээ хүссэн ч эс хүссэн ч хамтарч бизнес хийх нь. Сайндаа бус бидэнд бие даагаад ашигт малтмалаа олборлох хүч хөрөнгө алга. “Хэн хэндээ ашиг гарна” хэмээн бид гадны баячуудыг уриад буйгаа ухаарч байна уу? Гадныхантай, юун түрүү хятад барилгачин уурхайчидтай чулуугаар байлдаад хэн хохирох вэ? Бэл бинчин нимгэн цөөн буурай бид л хохирч хоцорно. Нинжа нар нэгдүгээр шугаманд чулуу шидээд буй боловч ар талд нь төр засаг хууль эрхийн орчинг яв цав бүрдүүлж өгөхгүй, тэр ч байтугай гадныханд хууль бус лиценз авилгаар өгч буйгаас үймээн үүсэж байна. Чулуу шидэгчид буруутан авч гол буруутан нь хуулиа уландаа гишгэж хахууль ханцуйлагч төрийн албан хаагчид байсаар байна. Ийм эмзэг асуудалтай тэр бүр тулгарч үзээгүй гэнэн, хатуухан хэлэхэд, харанхуй иргэд, учир зүйгээ олоход хуулиа л бурханчлан шүтэх хэрэгтэй. Учир зүйгээ олох туршилга хомс иргэдийг авилгачдын бантагнуулсан хууль эрхийн бүрхэг орчин хөлдөө чирч байна. Хуулиас өөр нам засаг энэ тэр огт хэрэггүй. Их Хятадын үсрэнгүй хөгжил бидэнд том боломж гэдгийн цаана энэ аварга гүрэн бидний мөнхийн хөрш тул тэдний арга баашинд хохирохгүй түншлэх ухаанд эртхэн суралцах сан. Хятадын башир ааш ямаан омгийн түлхүүр бол зөвхөн хууль. Муудалцвал салаад нүүж болохгүй заяатай төрсөн хойно хятадуудтай нөхөрлөж л таарна. Хоёр их хөршийнхөө нэгийг нөгөөгийн дээр залж, нөгөөг зэвүүцүүлдэг үзэл биднийг хохироодог. Ийм болчимгүй үзэл одоо бүр ч аюултай. Хоёр хөршөө ав адилхан хэмжээнд эвтэйхэн зохицуулаад, гурав дахь түншлэлээ зузааруулах сан. Яая даа байз, залуу ч байсан болоосой.
“Ах дүүгийн найрамдал” хэмээх гоё хуурамч паалантай харилцааг “маргаангүй харилцаа”-гаар сольё. Маргаангүй харилцаа гэдэг тал бүрийн бүх хамтын ажиллагаа хуулиар яв цав зохицуулагдана гэсэн үг. Манай төрийн албан хаагчид авилгад дуртай нь үнээн. Хятадын бизнес авилгагүйгээр Монголд бүтдэггүй гэсэн. Шууд хэлэхэд хятад монгол хоёр авилга авч өгөлцдөг тийм бохир орчныг манай улс төрчид зориуд бий болгосон гэхэд хилсдэхгүй. Энэ нь УИХ-ын лабораторид бүтээдэг нээлт. Авилгын хөлд юу хохиров гэвэл монголын хууль! Хуулиа ингэж үнэгүйдүүлнэ гэдэг жолоо цулбуургүй галзуу нийгэм болж, хүнлэг чанар шударга ёсыг, эрх дарх эд мөнгө түймэрдэж, ядуу нь ангал руу, баян нь гадаад руу тонилно гэсэн үг. Энэ аюулаас биднийг хэн аврах вэ? Бидний сонголт аварна! Аврал сүйрэл хоёр отож байна гэсний учир энэ. Эхлээд төрийн түшээд, сайдууд, төрийн албан хаагчид, малчид, нинжа нар, нэг үгээр монголын бүх иргэд өөрсдөө хуулиа яс баримтлаад дараа нь манай хуулийг зөрчсөн харийн хар элэгтнүүдийг чулуугаар шидье. Хуулиа дагаж мөрдөх ёс суртахуунгүй улс орон оршин тогтнох боломжоо алдана. Ангал руу онхолдох аюулын нэг нь энэ. Нэг япон хүн Монголд хөрөнгө оруулахад эрсдэлтэй орон уу? гэдгийг судлахын тулд манай сайдуудын үгийг сонсохын оронд эхлээд хотын гудамжинд гарч нийт иргэд нь хууль журмаа дагадаг улс уу? гэдгийг сонирхжээ. Замын хөдөлгөөний дүрмийг жолооч явган зорчигчид хэрхэн зөрчиж буйг, хандсан зүгтээ нус цэрээ нулимж, хогоо машиныхаа цонхоор хаяж буйг харж толгой сэгсрээд шууд нутаг буцсан гэдэг. Монгол хүн хуулиа яагаад сахидаггүй юм бэ? гэж гайхаад байсан чинь хариулт хамар дор бэлэн аж. Хууль дүрэм зөрчсөн хүн шийтгэл хүлээдэг ёс хавтгайдаа замхарчээ. Сайхан ч юм шиг, амар ч юм шиг тийм нөхцөлд хууль журам сахих гэж ядаргаатаад яах юм бэ? Монголд тэнэг хүн л хууль сахидаг байх. Бүгд хууль сахихгүй болсноор хамаг эмх цэгц задрав. Өчүүхэн ч атугай хууль зөрчвөл зохих шийтгэлийг заавал хүлээлгэдэг оронд нийгэм эмхлэгдэж байдаг ажээ. Харин бид үүнийг гадны зээл тусламж, хөрөнгө оруулалтгүйгээр өөрсдөө хийж дөнгөх атлаа хийхийг хүсэхгүй байгаа нь хачин. Мөнгө идээд шүүхийн хаалга татсан хүн хэргээ сэгсрээд дараа нь заавал тушаал дэвшдэг “сайхан” жишиг тогтлоо. Шоронд орох шахсанаа суг дэвшсэн хүмүүсийн нэрсийг захын иргэн жагсаана.
Орос Хятад хоёрыг бурхан чөтгөр гэж туйлширдгаа эргэж харъя. Түншээ “чөтгөр” гэж хараагаад олигтой наймаа хийж чадах уу? Намайг хахууль авчаад ийм юм бичдэг гэж интернетээр загнадаг хүмүүс бий. Би тэднийг тоохгүй. Авилга гэдгийг маний үеийнхэн мэдэхгүй. Хадан гэртээ ойртсон зохиолч залгамж үедээ захих гэрээслээ хүслээрээ үлдээнэ. Хэнээр ч заалгахгүй. Энэ бол зохиолчийн жудаг. “Манжийн дарлал, Халхын урвагч хаад ноёд” гэсэн ишлэл орчин үеийн залуусын амнаас унахад би харамсдаг. Тэд сургуульд заалгасан түүхээ маани мэгзэм мэт сохроор цээжилсэн нь бараг буруугүй ч юм шиг хэрнээ гадаад гүрэнд мэхлүүлээд бурууг зөв гээд итгэчихсэн онгирч яваа нь өрөвдмөөр. Үнэнийг тэдэнд хэлж сэнхрүүлмээр. Надад итгэхгүй өширхөж, миний нүүр лүү нулимлаа ч гэсэн би тэдэнд гомдож чадахгүй. Миний л удам угсаа шүү дээ. Үзэл суртлаар бохирлогдсон “түүх” гэгч ханиад халдвар дагуулж буйг сортоотой залууст анзаарах боломжийг ардчилал уг нь олгосон сон. Нүүрлэж ирсэн таатай боломжоо ашиглахад хар буруу санаагаар зохиогдсон хорлогчинтой түүхээс угшилтай өшөө хонзон зөвхөн гай л тарина. Би манжийн хаадыг зөвлөлтийн удирдагчдын зиндаанд тахин шүтүүлэх гээгүйгээ энд бас дахин сануулъя. Хятадаас болгоомжлох юм бий. Нутаг орондоо багтахаа больсон хятадуудаас хамгийн ядуу дорой нь юу ч голохгүйдээ манай руу урсана. Тэд их зантай европчуудаас бидэнд амархан наалдана. Нэг мэдэхнээ бид зүс царай адилхан тэдний дундаас бие биеэ олж уулзаж чадахаа больсон байх магадлал өндөр шүү. Үүнээс болгоомжлох хашир ухаан Төр Засаг болоод хувь хүн бүрийн хар хайрцагны амин бодол байх ёстой. Гэхдээ хашир ухаанаа сэвтүүлэлгүй Их нангиадтай найрсаг түншлэх зам бол бидний хөгжлийн гол гогцоо шүү гэдгийг захья. Улаан дэнлүү ханз үсэг урж хаядаг сагсуу зан ашиггүй. Үндэстэн бүхний онцлогоор чимсэн Парисийн эрээн алаг гудамжинд би монгол зоогийн газар нээвэл монгол угалз худам үсгээрээ гангарах л болно. Францууд миний хаягийг урахгүй. Парисийн гоёо нэгээр нэмэгдлээ гэж урлагт мэдрэмтгий соёлтой францууд олзуурхана.
Японы араас Өмнөд Солонгос, тэдний араас их Хятад замналаа. Тэдний араас шуудрах боломж уг нь Монголд заяажээ. Харин бидний гавалд тэгж сэтгэх чадамж бий юү? Тийм оюун, тийм овсгоо монгол хүнд бий гэдэгт би бат итгэж байна. Асар богино хугацаанд үсрэнгүй хөгжсөн ази хүмүүстэй та нар өөрсдийгөө жишээд, тэднээс ямар ямар чанараар дутаж буйгаа тогтоогоод, шалавхан нөхөж, зэрэгцвэл, санасандаа хүрч буй нь тэр. Мөн хойд их хөрш болон өндөр хөгжилтэй гурав дахь түншүүдийн хөрөнгө оруулалтаас хэт шулуулалгүй зальдуулалгүй улсдаа юм нааж дөнгөвөл сайхан боломж доо. Бидэнд тэнгэр газар шиг ашигт малтмал заяажээ. Ийм их боломж нүүрэлсэн нь юутай хувь заяав? Ертөнц гэрэл сүүдрээс бүтдэг. Авралыг сүйрэл сүүдэр мэт дагадаг. Бас сүйрэл үгүй аваас аврал үгүй билээ. Та нарыг минь бурхан өршөөг. Монголын энгүй харанхуй тэнгэрт сайхан ирээдүй үүрийн гэгээ мэт наран ургах зүгээс манхайж эхлэв. Залбирах залбирал, хоёр их хөршид минь гал усны аюул, ган зуд, хэрүүл хараал, дайн самуун бүү үүсээсэй. Хоёр хөршөөсөө хамааралтайг бид умартаж болохгүй. Тиймээс хоёр хөршөө ав адилхан хүндэтгэн амьдрах ёстой. Хоёр их хөршийн нэг нь нөгөөгөө ядмаг дорой бидний чихэнд бүү муулаасай. Тэгвэл бидэнд хэнийх нь ч талд орж болохгүй хэцүү. Хоёр их хөрш минь дахиж бүү муудалцаасай. Энэ бол Монголын алтан боломж.

Sunday, January 16, 2011

Малаа хэнд хэдээр зарах малчны эрх

Орос манай малыг өвчтэй гэж сэжиглээд авсангүй. Уг нь оросууд манай мал сүргийг 70 жил суурь сууриар нь авч идэж асан түүх саяхных. Манай өвчтэй малын маханд хордож үхсэн орос ах өнгөрсөн зуунд дуулдаагүй. Гэхдээ манай малыг өвчтэй гээд авахаа больж буй гүрний өөрийн эрх тул бидэнд гоншигнох эрх байхгүй. Малчид усан бороо, цасан шуурга, тисгэм жаварт үр төлөө бөөцийлөх гэж тэмцэж буй мөсөн туйлын оцон шувууд шиг амьдардаг. Тундрийн эрс тэс цаг уурт өдөр шөнөгүй тэмцэж явж өсгөсөн хэдэн малаа малчид борлуулж амь зуудаг. Тас хар болсон малчдаа хар. Тэднийг хотын байранд хэд хонуулахад цав цагаан иргэд болдог. Угаасаа тийм хөсрий хөх улс биш аж. Мөн ч хүнд хөдөлмөр дөө. Өрөвдөж барамгүй хөөрхийс малаа борлуулах гэж ядаж явахад Төр Засаг дэмжих нь байтугай хавчиж эхлэв.
Эзгүй хээр хаягдсан хэдэн ядуу малчид маань дор бүрнээ хэдэн мал борлуулж, идэх гурил уух цайныхаа бороодон хийх гэж зах зээлийн нүх сүв хайж, гайхшаа барж, Төр засгаа горьдсон нүдээр ширтэж суутал, хятадууд мах авъя гэжээ. Зарах гэтэл “Хятадад зарвал махны хомсдол үүсч, үнэ хөөрөгдөнө” гээд хорьчихов. Яаж байгаа нь энэ вэ? “Зарвал орос ахад л зарна” гэж Төр засаг, махны ченж болон фашист хас тэмдэгтэн нартайгаа хүч хавсран чангараад байдаг. Гэтэл нөгөө орос ах нь авдаггүй. Инээмээр ч юм шиг, уйлмаар ч юм шиг. Төрийн ийм бодлого мангуу тархинаас гардаггүй, аймхай зүрхнээс гардаг аж.
Малаа ямар үнээр зарах вэ? гэж асуувал малчид ахиухан үнэ хэлэх нь мэдээж. Малчид түүхэндээ хонь ямаагаа хаймран хонь ямаагаар сольё гэж хэзээ ч хэлээгүй. Малаа хаймран тоглоомоор өгөхгүй, үнэ хүргэж өгнө гэж эсэргүүцэх эрх тэр үед малчдад байгаагүй. Эрх чөлөөгүй үеэс эдүгээ ардчилсан нийгэмд шилжсэн малчид, малаа мөнгөөр авах гэсэн хятад иргэдэд зарах эрхгүй нь сая тодорлоо. Малчдын өмнөөс УИХ-ын гишүүд толгой мэдэж, хэнд, хэдээр панзлахыг шийдэх гэнэ. Энэ нь зах зээл мөн үү? Аминыхаа малыг хэдээр хэнд өгөх нь малчны эрх биш үү? Ардчилал, эрх чөлөөг үүнээс илүү яаж зөрчих вэ? Зуд болж магад гээд онд оромгүй малаа заазалдаг. Заазлахгүй бол хөгшин хөвөө, тэвээрэггүй мал үхээд зовлогийг нь хаяж, булах ажил гардаг. Ингэж хохирохгүйн тулд заазалсан малынхаа махыг хэдэн бор цаас болгосон монгол, өөрийнхөө мөнгөөр мах худалдаж авсан хятад иргэн хоёр, хоёулаа Монголын Төр засгийн аашийг ойлгохгүй гайхаж сууна. Уг нь жил болгон махны наймаа хийхээр тохиролцсон хоёр иргэн. Зах зээлийн чөдөр тушаа энэ мөн биз? Иргэд хоорондын танил талын харилцаа уг нь паразитаар татвар төлөгчдийн мөнгөөр амьдрагч илүү орон тоог үгүй хийж, хүнд суртал, авилга хээл хахуулийг хүчгүйдүүлэх тавилантай юмсан. “Хятадууд мах хамчихлаа. Тэд идэх гэж аваагүй. Биднийг өлсөөж алах гэж авч байгаа. Манай махыг өндөр үнээр авч буй нь цаанаа маш хорон санаа агуулжээ. Ямаагүй ноолуургүй болгох гэсэн хятад санаа. Манай махны үнийг хөөргөдөж орос ахыг минь чадах гэсэн хятад санаа. Гайгүй байлгүй. Хил дээр өчнөөн тонн мах битүүмжлэн саатуулж, үндэсний аюулгүй байдлаа аварлаа. Хужаа нар мах авсан их мөнгөөрөө шатсан нь бидний ялалт болов” гэж сурталдсан телевиз сонинууд алдаршиж байх шиг. Хятадууд мөнгөрхөж, мах ихээр авснаас болж махны үнийг хөөргөдлөө гэх аймаар гамшиг илэрүүлсэн сэтгүүлчдийг шагнах биз. Хөөрхий малчдад малаа гайгүй борлуулаад хэдэн бор цаас өвөртлөх ховорхон боломж тохиосныг хаах гэж зүтгэж буй сэтгүүлчид болон махны ченж хас тамгатан нар яасан ч эх оронч хүмүүс вэ. Тэд Монголыг Хятадын аюулаас аврах гэж хийрхсэний хүчинд өөрсдийгөө бузгай илчлэв. Ядуу зүдүү малчдын хар хохь болох нь, тэдэнд падлийгүй гэсэн үзлийг чинь уншигчид шүүсээр л байх вий вий. Захиалгын мөнгөөр хэлсэн үг хийсэн ажил чинь андашгүй агаад нийгмийг бухимдуулж байна.
Ийм ховорхон наймаа нүүрлээд ирж байхад “Хятадад мах өгөхгүй, хаая бооё” гэж хичнээн хэнхэглээд, үнэлгээ өгч дэвшүүлдэг Зөвлөлт чинь үгүй болсныг мэдэж байна уу? Одоо зөвхөн ашигтай наймааг зохицуулдаг зах зээл үйлчлэх болохоос бус Орос байна уу, Хятад байна уу, хамаагүй. Орос бурхан, Хятад чөтгөр гэсэн зөвлөлт үзлээ орхи. Тэгж заасан багш-зөвлөлт чинь сөнөсөн. Хоёр хөрш маань бурхан ч биш, чөтгөр ч биш. Хоёулаа хүн. Бурхан мах авбал манайд махны үнэ өсөхгүй, махны хомсдол үүсэхгүй. Чөтгөр мах авбал махны үнэ тэнгэрт хадаж, ирэх хавар бид идэх махгүй болно гэж балайрах юм. Илүү гарах махаа сайн тооцоолж экспортолбол махны хомсдол, үнийн өсөлт үүсэхгүй. Мөн хэнд зарахаас шалтгаалж, бид тэнгэрийн умдаг атгахгүй. Хэн өндөр үнэ өгөхийг дураараа сонгоно. Зах зээл гоё байгаа биз?
Монголын малыг өвчтэй гэж дуулиантуулж, үний нь бууруулахын зэрэгцээ хулхи вакцинаа ах нар шахах нь. Үржирсэн вакцинд мал эрүүлжихгүй. Өрийн үлдэгдэл гэдэг шиг вакцины шахаа, өвчтэй мал гээд л мөнхийн нээнтэг үргэлжилнэ. Үүний хариуд хятадад малаа ханасан үнээр хэдэн саяар панз үсэргэвэл, бусад улстай хийх манай махны бизнест хөшүүрэг болж, Орос манай малыг өвчин тахалтай гэхгүйгээр “70 жил идээд үхээгүй, экологийн цэвэр мах юм чинь” гээд гуйгаад зогсож байх цаг ирнэ. Хятадын аварга зах зээл манай малчдын өмнө нээгдвэл Оросод манай мах хүртэх ч үгүй. Тэгээд ч өвчтэй малынхаа махаар орос ахынхаа амь насанд хүрвэл төлж барахгүй өр үүснэ. Малаа эрүүлжүүлэх талаар Японтой ярьсан яриа бий биз дээ. Монгол экологийн цэвэр махны эрэлт хэрэгцээ Араб, Турк гээд дэлхий дахинд өсөж, хэдэн ядуу малчид маань башийх үүд хаалга нээгдэх юм биш үү? Мах маань ахиухан өртгөөр борлож л байвал, хэн авах нь маньд ялгаагүй ч Төр засагт дарамттай байна уу? Үнэнээ айлтгүй хэлээч. Хүн ам үнэнийг мэдэхийг хүсэж байна.
Сэтгүүлчдийг гомдуузай хэмээх үүднээс ямагт урам хайрлаж байдаг сэтгүүлч Х. Баттөгс, Г. Дэлгэрцэцэг нарынхаа “Өдрийн сонин”-д бичсэн нийтлэлээс ишлэл авъя. Х. Баттөгс ингэж бичжээ: “Сүүлийн үед Хятадад хүнсний үнэ огцом өссөн мэдээ бий. Мэдээж энэ бүхнийг манай малчид шийдэхгүй. Гэхдээ харилцан ашигтай наймаалцах боломж манай малчдад гарна. Нэг кг ямааны мах хилийн тор давуулаад шидэхэд л 15 мянган төгрөг болж хувирна. Ганц ямаа давуулж чадвал, арьс, ноолуурын үнээ оруулаад 200 гаруй мянган төгрөг болно. Хашаандаа байгаа 50 сая малаасаа ганц саяыг урагшаа гарахад 200 тэрбум төгрөг малчдын халаасанд орно. Төр бирж байгуулж, хилээр хэн, хэн, юу гаргахыг хянах гэж дүнхүүрч суух шаардлага алга. Малчин бүрт нэг сая төгрөг бус, хорин ямаа гаргах зөвшөөрөл өгчихвөл л хангалттай” гэжээ. Баттөгсийн энэ үг яасан үнэн үг вэ? Төр засаг хүсвэл, сэтгүүлчийн энэ үгийг ажил болгох мөн амархан аа. Сэтгүүлч Г. Дэлгэрцэцэг энэ асуудалд ухаалаг үг нэмэрлэж, “Махаа юм болгож чадахгүй явсаар ХХI зуунтай золголоо. Харин саяхнаас хятадууд манайхаас мах авдаг болов. 2500 гаруй тонн мах урд хилээр гарсан мэдээ байна. Үүнийг БНХАУ-ын төр авч байгаа ч юм биш. Хоёр орны иргэд, найз нөхөд, танил тал хоорондын нөхөрлөл гэж ийм байдаг. Иргэд хоорондын үзэл сурталгүй харилцаа юуг ч төрөөс хараат бусаар хийж болдгийн нэг жишээ. Аливаа ард түмэн зах зээлд хэрэгтэй зүйлсээ наймаалцаж, амьдарч буйн нэг илрэл... Хятад наймаачид урд хөрш рүү монгол мах экспортлох шан татаж эхэллээ. Тэд зөвхөн ямааны махыг онцолж аваад байгаа ч юм биш. Монголд зарагдаж байгаа хамгийн хямд үнэтэй махыг онцолж байгаа юм... Гэтэл...махны энэ бизнесийг хавчиж хяхаад эхлэв... Хилээр орж ирж байгаа биш, гарч байгаа махнаас юуных нь шинжилгээ хүсээд байдаг байна аа. Бид ямар идэх гэж байгаа биш... Идэх гэж байгаа ард түмэн нь л хяналтаа тавьдаг юм байгаа биз”гэжээ.
Ийм сэтгүүлчдийн үгийг уншихаар дэмжих хүсэл оргилох юм гээч.
2010-12-19

Цэндийн Доржготов.

Цэнддоо, чи маш чухал сэдэв хөнджээ. Хятадыг үзэн ядах үзэл манайд бүр хэрээс хэтэрсэн. Даварсан, тэнэг нь дэндсэн ийм үзэлтэй хүмүүс эх орон ард түмэндээ ямар гай дуудаж буйг ухааруулах сан гэж сэтгэл зовдог болж, би энэ сэдвээр “Үлдээх Үг” нэртэй ном хүртэл бичлээ. Хятад ч бай хэн ч бай алив нэг үндэстэнг ингэж доромжилж үзэн ядна гэдэг бид өөрсдийнхөө бүдүүлэг харахуйг л харуулж буй явдал. Хятадад уусъя, хятадад шулуулъя, дарлуулъя гэж ямар ч хүн хүсэхгүй шүү дээ. С-1 телевизийн сурвалжлагчид ямааны мах мөнгөөрөө зах зээлийн жамаар худалдаж авсан хятад иргэнд хэрхэн дээрэлхэж, онгирч, сагсуурч буйг хараад ичих шиг боллоо. “Үлдээх Үг” номынхоо хэсгээс дор сийрүүлье:

Дэвшвэл цалин хангамж нэмэгдэж, эрх мэдэл ахина. Өнгөрсөн зуунд маний үеийн сэхээтнүүд даргын суудлын төлөө чардайж явсныг нуултгүй. Амьдралаа өөд татах ондоо бизнес соц. нийгэмд байсангүй. Дэвшихийн тулд биеэ харин хааш нь жолоодлоо? Хувьсгалын тогоонд чанагдсан жинхэнэ коммунист болохоо юуны өмнө харуулах. Дараа нь орос ах нартаа туйлын үнэнч байх. Тушаал горилогч орос ахаа нартай зүйрлэвэл, өрсөлдөгч нь нарыг орос ахтайгаа зүйрлээд ялах жишэээй. Дийлэхгүй бол “хятадын тагнуулч” гэхэд ямар ч өрсөлдөгч өнхрөөд л өгдөг байлаа. За тэгээд өрсөлдөгчөө матах. Тэрний амнаас орос ахыг муулсан үг цухуйлаа, түүний амнаас хятадыг магтсан үг ойчлоо гэх мэт. Оросыг магтаж, хятадыг хараасан энэхүү инээдэмтэй үзлийг би тушаал дэвшихийн тулд оросын дарангуйллын үед арга буюу зөвхөн гаднаа жүжиглэж, дотроо бол өөрийн үзлээ нууж яваа нохой зан гэж далдуур дэмжиж явав. Гэтэл тийм биш байжээ. Эдүгээ хөгшчүүл төдийгүй залуусын тархинд нөгөө инээдэмтэй үзлийн үлдэгдэл оршсоор байна.
Өвөр монгол аялгуугаар ярилаа гээд хүргэнээ буудан алж, төрсөн охиноо амьдаар нь дээлтэй нь хатааж буй Хон Хэрээдэйн тэнэглэл ч мөн л зөвлөлтөд долигнодог өвчнөөс угшилтай. Хятад аялгуугаар бус өвөр монгол аялгуугаар ярилаа гээд буудаж алдаг нь ах дүү Өвөр Монгол Хятадын автономит улс учраас үзэн ядаж буй уур хилэн үү? Аймаар юм. Оросын колони байх үед Хон Хэрээдэй энэ баатарлаг гавъяагаа мандуулсан бол нэг юманд хүрсэн биз. Жигшээд жигшээд ой гутах энэ ичмээр тэнэглэлд манайхан Бодоог буудахад хирд хийгээгүй шигээ бас л хирд хийсэн өчүүхэн ч шинжгүй мартаж орхив. Нөгөө Ленин багш нь муу хүн гэж байна уу гэхээс муу үндэстэн гэж байхгүй гэж сургасан нь хаачив? Хятадад муудаа өвөр монгол аялгуугаар ярилаа гээд цэл залуухан хүүг хорвоогоос тонилгосныг бодохоос дотор аягүй оргих юм. Хөршөө ингэтлээ үзэн ядах соёлт хүмүүний араншин яав ч биш. Үүнийг бодохоос ой гутаж, монгол хүн болж төрсөндөө ичих юм. Хятадыг хэт цагаанаар Оросыг хэт хараар будлаа гэхийг би үгүйсгэхгүй. Дал наян жил Оросыг хун, Хятадыг хэрээ гэсэн үзэл сурталд автсан хүмүүсийн ухамсрыг цочихоор түншиж, эгдүүцэхээр өдөхгүй бол тэдний тархи ажиг авах мэдрэмжгүй болтлоо хууртаад, Оросод мөргөх Хятадыг нулимах үзэлдээ пологтоод үхжээ. Бидний бишрэл дэндээд өвчин болсонтой адил бидний хардлага дэндээд бас өвчин болж. Энэ хоёр өвчин хоёул адилхан эдгэрвэл дундаас нь эрүүл оюунтай монгол иргэн бүрэлдэх сэн. Хоёр хөршдөө эрүүл ухаанаар бодитой үнэмшилтэй ханддаг болохыг би хойч үедээ давхар захиж байна. Хоёр хөрш маань хун ч биш, хэрээ ч биш. Сайн муугаас бүтсэн шаазгай шиг алаг хорвоогийн бүтээгдхүүнүүд. Тэнгэрт гарчихсан худал магтаалыг доош нь газрын хөрсөн дээр буулгахын тулд шүүмжлэхээс ондоо арга олдсонгүй, газар дор ортол хэт муулсныг дээш нь хөрсөн дээр ил гаргахад гүтгэлэг гүжирдлэгээ цуцлахаас өөр аргагүйд хүрсэн намайг ойлгоорой. Орос хятад хоёр адилхан хүн, Орос Хятад хоёр адилхан гүрэн тул нэг нь тэнгэрт нөгөө газар дор байж таарахгүй. Хоёр хөрштэйгөө хуулиараа, тэгш эрхтэй, харилцан ашигтай харилцах шинэ үе эхэлсэн гэдэгт өчүүхэн би бээр итгэнэ.
Аврал сүйрэл хоёр хоорондоо өрсөлдөн биднийг амдан отож байна. Монгол улсаа аз эз хоёрын алинтай нь золгуулахыг шийдвэрлэх хувьтай иргэн болж төрсөндөө та нар баярла. Эрэн зууны түүхэнд эгзэгтэй үеийг олж төрсөн та нар учиртай монголчууд. Яг одоо бид алдаагүй байна. Хожигдоогүй байна. Бүх юм өнгөрчөөгүй байна. Яг одоо шиг ийм үнэтэй агшин бидэнд эргэж олдохгүй гэдгийг ухаар! Боломжоо эгүрт алдчихаад амаа барин харамссаар өлбөрч үхсэнээс, алдаагүй, алдах онохыг шийдэх гээд тунгааж буй энэ торгон агшин яасан үнэтэйв? Алдвал энэ агшин хоосон дурсамж болно. Аврал уу, сүйрэл үү? Авралд хүрэх боломж дүүрэн байна. Буруу алхвал сүйрэх ангал ёроолгүй гэж мэд. Дүүрэн боломжийг бүрэн ашиглахад нэг хүний зүтгэл ганцаардана. Нэг үе охордоно. Доод тал нь хоёр үеийн монголчуудын нэг хүн шиг чармайлтаар боломжоо гарзгүй ашиглаж чадваас баян орон болно. Энэ бол үлгэр биш. Сүйрэл ч үлгэр биш. Хар цагаан хоёр зам өмнө чинь дурайж байхад олигархи та алиугаар нь морилох гээд байна?
Албан тушаалгүй эдийн засагч үнэнийг ярьдаг. Төрийн түшээ эдийн засагч өөрийнхөө амаар Намынхаа удирдах бүлгийн үгийг ярьдаг.
Хурмастаас бус газран далайгаас хур оргилох нь! Энэ бол байн байн нүүж өнгөрдөг оготоргуйн тогтворгүй хур биш, газран далайгаас үндэстэй бүхний сав шим ямагт болдог Лусын хишиг. Ашигт малтмал үүл биш. Гэхдээ хэмжээтэй. Хэзээ нэгэн цагт дуусах тул наана нь юун түрүү юу юутай болоод авах вэ? Ийм боломж дахиж гарахгүй гэдгийг монгол хүн бүхэн Чингисийн захиснаар өглөө босоод заавал бодох цаг иржээ. “Лусын хаан шиг далай баян” гэж ярьдаг эцэг эхийн маань бэлэгдэл амьдрал дээр биелэх нь үү, яахнэв? Биднийг шалгах нь дээ. Лусын хааны хишиг борлох мангас шиг ходоодтой зах зээл манайтай айл бэлэн зэлэн байж байдаг нь юутай завшаан бэ? Өндөр гэгээн Занабазар юу гэж айлдлаа: өөр шашинтай Оросыг дагаснаас эд баялаг асар арвин Манжийг дагасан дээр гэсэн байх аа? Үүнийг хутагтын айлдвар гэж шүтэхээсээ илүүтэй дайн дажин хямрал зовлон туулсан өвөг дээдсийн нэгэн захиас гэвэл ононо. Баруун Европоос алсдуу Румын Болгар хоёроос эдүгээ Монголын давуу боломж нь энэ аварга зах зээлтэй хаяа нийлж буйд оршином. Маньтай бөөрөө нийлүүлсэн аварга луу ашигтай ч аюултай ч. Болгоомжлол боломж хоёр сүлэлдэн оршиж байна. Тэрбум хэдэн зуун сая хөршийнхөө үсрэнгүй хөгжлөөс бид юу атгаж үлдэх вэ? Гурван сая хүрэхгүй хүн амын ходоод уг нь юухан байхав. Онгон догшин лус савдгийнхаа цээртэй ордуудад гар хүрэх осолтой түүхэн хариуцлага та нарт тохиов. Гараа, санаагаа сайн ариулаарай.
Хятадтай хэн хэндээ ашигтай харилцахад бидний тархинд амь бөх зууралдаж буй хуучин үзэл суртал сөрөг үр дагавар руу түлхэж байна. Маогийн эсрэг Хрущев Брежнев нарын суртал Монголд хятад хүнийг үзэн ядах үзэл болон хувирч 1960-аас 1990 он хүртэлх 30 жилд бидний ухамсарт гагнагдаад эдүгээ арилах нь байтугай сэргэж байна. Дайсагнаж асан хоёр их гүрэн маань эв зүйгээ олчихоод байхад монгол хүн зөвлөлт үзлээ хаялгүй хятад хүнийг дайсан мэт сэрдсээр буй нь зөөлнөөр хэлбэл илүү зан, хатуугаар хэлбэл ёстой нөгөө муу эрд халдага дараа, Монгол улсад космонавт дараа гэгч болно. Бүтэн хагас тэрбум хөршдөө дайсагнасан эрүүл бус үзэл бидэнд сайныг яасан ч өгөхгүй. Эдүгээ Хятадын эсрэг хэнээрхэл ашиггүйг Америк хүртэл дагаж буйг анзаарах сан. Соёлын хувьсгалаар галзуурч асан хөгийн суртлаа хятадууд сэм орхиод эдүгээ хэв хэзээний ардчилсан улс аятай панз үсэргэж байна. Хятад улс хувирсан нь өчүүхэн Монголд том боломж хайралжээ. Харамсалтай нь бидний тархинд ах нарын шингээж өгсөн хятадын эсрэг үзэл хөдөөд бол бүр яг хэвээрээ байгааг алт олборлогчдын мөргөлдөөн нотлов. Гадаадын хөрөнгө оруулалт, түүний татвар манайд амин чухал энэ үед “Зургаан метр хөрс хуулаад өдөрт 20 кг алт олборлодог, түүнийг нь өнөөдөр угааж авцгаая” гэж үгссэн нинжа нар хятадын хөрөнгө оруулалттай компани дээр давхин очиж хэсэг харж зогссоноо “За ажиллая, ура!” гээд довтолдог гэнэ. Балар эртний угшил мөн байгаа биз? Тэдний тархинд далимдуулаад жаахан алт олоод авъя, намзасаг хятадад муу юм чинь биднийг өмөөрч л таарна гэсэн үзэл уугиж буйн гор энэ. Одоо ийм замаар явахгүй ээ. Явах зам цэвэр хууль. Хуулиар нь шалгахаас ондоо арга үүнд байхгүй. Шалгавал хятад монголын өгч авалцсан хахууль цухуйна. Ер нь хүнийг муулахаасаа өмнө өөрсдийгөө хар. Хэн ч гэсэн манайд бизнес эрхлэх гэж орж ирээд, хүн нэхээгүй байхад “Май авилга ав” гэж өөрийгөө хорлохгүй нь ойлгомжтой. Өгсөн хүн ялтай учраас хэн ч ингэхгүй. “Авилга өг. Өгөхгүй бол лиценз олгохгүй” гэсэн манай төрийн албан хаагчдын тулгалтанд аргагүйдэж өгдөг нь мэдээж. Монгол улсынхаа хуулийг иргэн бүр ягштал мөрддөг үзэл рүү орцгооё. Гадныхантай, тэр тусмаа хятадуудтай харьцахдаа бурханд бус хуулиндаа мөргө. Гадны иргэдээр ч хуулиа чанд сахиулъя. Үүр цайх боломжийн нэг нь энэ. Хуулиа өмнөө барьж, бүх асуудлаа хуулиар зохицуулж бид заншаагүйн улмаас гай дуудаад буйг анзаарч байна уу? Өдөр бүр дохио өгөөд буй энэхүү үл ойлголцлоос гай дэгдэж мэднэ шүү. Таагүй харьцааг зайлуулах гарцаа одооноос хай. Гадны хөрөнгө оруулагч нартай бид нэг хэсэгтээ хүссэн ч эс хүссэн ч хамтарч бизнес хийх нь. Сайндаа бус бидэнд бие даагаад ашигт малтмалаа олборлох хүч хөрөнгө алга. “Хэн хэндээ ашиг гарна” хэмээн бид гадны баячуудыг уриад буйгаа ухаарч байна уу? Гадныхантай, юун түрүү хятад барилгачин уурхайчидтай чулуугаар байлдаад хэн хохирох вэ? Бэл бинчин нимгэн цөөн буурай бид л хохирч хоцорно. Нинжа нар нэгдүгээр шугаманд чулуу шидээд буй боловч ар талд нь төр засаг хууль эрхийн орчинг яв цав бүрдүүлж өгөхгүй, тэр ч байтугай гадныханд хууль бус лиценз авилгаар өгч буйгаас үймээн үүсэж байна. Чулуу шидэгчид буруутан авч гол буруутан нь хуулиа уландаа гишгэж хахууль ханцуйлагч төрийн албан хаагчид байсаар байна. Ийм эмзэг асуудалтай тэр бүр тулгарч үзээгүй гэнэн, хатуухан хэлэхэд, харанхуй иргэд, учир зүйгээ олоход хуулиа л бурханчлан шүтэх хэрэгтэй. Учир зүйгээ олох туршилга хомс иргэдийг авилгачдын бантагнуулсан хууль эрхийн бүрхэг орчин хөлдөө чирч байна. Хуулиас өөр нам засаг энэ тэр огт хэрэггүй. Их Хятадын үсрэнгүй хөгжил бидэнд том боломж гэдгийн цаана энэ аварга гүрэн бидний мөнхийн хөрш тул тэдний арга баашинд хохирохгүй түншлэх ухаанд эртхэн суралцах сан. Хятадын башир ааш ямаан омгийн түлхүүр бол зөвхөн хууль. Муудалцвал салаад нүүж болохгүй заяатай төрсөн хойно хятадуудтай нөхөрлөж л таарна. Хоёр их хөршийнхөө нэгийг нөгөөгийн дээр залж, нөгөөг зэвүүцүүлдэг үзэл биднийг хохироодог. Ийм болчимгүй үзэл одоо бүр ч таарахгүй. Намайг Хятадыг Оросын дээр тавилаа гэх хүн гарвал тэр чинь кремлийн тоглоомын хүүхэлдэй эсвэл оросын олигархиас хахууль авсан этгээд тэгж буй юм. Хоёр хөршөө ав адилхан хэмжээнд эвтэйхэн зохицуулаад, гурав дахь түншлэлээ зузааруулах сан.
“Ах дүүгийн найрамдал” хэмээх гоё паалантай хуурамч харилцааг “маргаангүй харилцаа”-гаар сольё. Маргаангүй харилцаа гэдэг тал бүрийн бүх хамтын ажиллагаа хуулиар яв цав зохицуулагдана гэсэн үг. Манай төрийн албан хаагчид авилгад дуртай нь үнээн. Хятадын бизнес авилгагүйгээр Монголд бүтдэггүй гэсэн. Шууд хэлэхэд хятад монгол хоёр авилга авч өгөлцдөг тийм бохир орчныг манай улс төрчид зориуд бий болгосон гэхэд хилсдэхгүй. Энэ нь УИХ-ын лабораторид бүтээдэг нээлт. Авилгын хөлд юу хохиров гэвэл монголын хууль! Хуулиа ингэж үнэгүйдүүлнэ гэдэг жолоо цулбуургүй галзуу нийгэм болж, хүнлэг чанар шударга ёсыг, эрх дарх эд мөнгө түймэрдэж, ядуу нь ангал руу, баян нь гадаад руу тонилно гэсэн үг. Энэ аюулаас биднийг хэн аврах вэ? Бидний сонголт аварна! Аврал сүйрэл хоёр отож байна гэсний учир энэ. Эхлээд төрийн түшээд, сайдууд, төрийн албан хаагчид, малчид, нинжа нар, нэг үгээр монголын бүх иргэд өөрсдөө хуулиа яс баримтлаад дараа нь манай хуулийг зөрчсөн харийн хар элэгтнүүдийг чулуугаар шидье. Хуулиа дагаж мөрдөх ёс суртахуунгүй улс орон оршин тогтнох боломжоо алдана. Ангал руу онхолдох аюулын нэг нь энэ. Нэг япон хүн Монголд хөрөнгө оруулахад эрсдэлтэй орон уу? гэдгийг судлахын тулд манай сайдуудын үгийг сонсохын оронд эхлээд хотын гудамжинд гарч нийт иргэд нь хууль журмаа дагадаг улс уу? гэдгийг сонирхжээ. Замын хөдөлгөөний дүрмийг жолооч явган зорчигчид хэрхэн зөрчиж буйг, хандсан зүгтээ нус цэрээ нулимж, хогоо машиныхаа цонхоор хаяж буйг харж толгой сэгсрээд шууд нутаг буцсан гэдэг. Монгол хүн хуулиа яагаад сахидаггүй юм бэ? гэж гайхаад байсан чинь хариулт хамар дор бэлэн аж. Хууль дүрэм зөрчсөн хүн шийтгэл хүлээдэг ёс хавтгайдаа замхарчээ. Сайхан ч юм шиг амар ч юм шиг тийм нөхцөлд хууль журам сахих гэж ядаргаатаад яах юм бэ? Монголд тэнэг хүн л хууль сахидаг байх. Бүгд хууль сахихгүй болсноор хамаг эмх цэгц задрав. Өчүүхэн ч атугай хууль зөрчвөл зохих шийтгэлийг заавал хүлээлгэдэг оронд нийгэм эмхлэгдэж байдаг ажээ. Харин бид үүнийг гадны зээл тусламж, хөрөнгө оруулалтгүйгээр хийж дөнгөх атлаа хийхийг хүсэхгүй байгаа нь хачин. Мөнгө идээд шүүхийн хаалга татсан хүн хэргээ сэгсрээд дараа нь заавал тушаал дэвшдэг “сайхан” жишиг тогтлоо. Шоронд орох шахсанаа суг дэвшсэн хүмүүсийн нэрсийг захын иргэн жагсаана.
Орос Хятад хоёрыг бурхан чөтгөр гэж туйлширдгаа эргэж харъя. Түншээ “чөтгөр” гэж хараагаад олигтой наймаа хийж чадах уу? Намайг хахууль авчаад ийм юм бичдэг гэж интернетээр загнадаг хүмүүс бий. Би тэднийг тоохгүй. Авилга гэдгийг маний үеийнхэн мэдэхгүй. Хадан гэртээ ойртсон зохиолч залгамж үедээ захих гэрээслээ хүслээрээ үлдээнэ. Хэнээр ч заалгахгүй. Энэ бол зохиолчийн жудаг. “Манжийн дарлал, Халхын урвагч хаад ноёд” гэсэн ишлэл орчин үеийн залуусын амнаас унахад би харамсдаг. Тэд сургуульд заалгасан түүхээ маани мэгзэм мэт сохроор цээжилсэн нь бараг буруугүй ч юм шиг хэрнээ гадаад гүрэнд мэхлүүлээд бурууг зөв гээд итгэчихсэн онгирч яваа нь өрөвдмөөр. Үнэнийг тэдэнд хэлж сэнхрүүлмээр. Надад итгэхгүй өширхөж, миний нүүр лүү нулимлаа ч гэсэн би тэдэнд гомдож чадахгүй. Миний л удам угсаа шүү дээ. Үзэл суртлаар бохирлогдсон “түүх” гэгч ханиад халдвар дагуулж буйг сортоотой залууст анзаарах боломжийг ардчилал уг нь олгосон сон. Нүүрлэж ирсэн таатай боломжоо ашиглахад хар буруу санаагаар зохиогдсон хорлогчинтой түүхээс угшилтай өшөө хонзон зөвхөн гай л тарина. Би манжийн хаадыг зөвлөлтийн удирдагчдын зиндаанд тахин шүтүүлэх гээгүйгээ энд бас дахин сануулъя. Хятадаас болгоомжлох юм бий. Нутаг орондоо багтахаа больсон хятадуудаас хамгийн ядуу дорой нь юу ч голохгүйдээ манай руу урсана. Тэд их зантай европчуудаас бидэнд амархан наалдана. Нэг мэдэхнээ бид зүс царай адилхан тэдний дундаас бие биеэ олж уулзаж чадахаа больсон байх магадлал өндөр шүү. Үүнээс болгоомжлох хашир ухаан Төр Засаг болоод хувь хүн бүрийн хар хайрцагны амин бодол байх ёстой. Гэхдээ хашир ухаанаа сэвтүүлэлгүй Их нангиадтай найрсаг түншлэх зам бол бидний хөгжлийн гол гогцоо шүү гэдгийг захья. Улаан дэнлүү ханз үсэг урж хаядаг сагсуу зан ашиггүй. Үндэстэн бүхний онцлогоор чимсэн Парисийн эрээн алаг гудамжинд би монгол зоогийн газар нээвэл монгол угалз худам үсгээрээ гангарах л болно. Францууд миний хаягийг урахгүй. Парисийн гоёо нэгээр нэмэгдлээ гэж урлагт мэдрэмтгий соёлтой францууд олзуурхана.
Японы араас Өмнөд Солонгос, тэдний араас их Хятад замналаа. Тэдний араас шуудрах боломж уг нь Монголд заяажээ. Харин бидний гавалд тэгж сэтгэх чадамж бий юү? Тийм оюун, тийм овсгоо монгол хүнд бий гэдэгт би бат итгэж байна. Асар богино хугацаанд үсрэнгүй хөгжсөн ази хүмүүстэй та нар өөрсдийгөө жишээд, тэднээс ямар ямар чанараар дутаж буйгаа тогтоогоод, шалавхан нөхөж, зэрэгцвэл, санасандаа хүрч буй нь тэр. Мөн хойд их хөрш болон өндөр хөгжилтэй гурав дахь түншүүдийн хөрөнгө оруулалтаас та нар хэт шулуулалгүй зальдуулалгүй улсдаа юм нааж дөнгөвөл сайхан боломж доо. Бидэнд тэнгэр газар шиг ашигт малтмал заяажээ. Ийм их боломж нүүрэлсэн нь юутай хувь заяав? Ертөнц гэрэл сүүдрээс бүтдэг. Авралыг сүйрэл сүүдэр мэт дагадаг. Бас сүйрэл үгүй аваас аврал үгүй билээ. Та нарыг минь бурхан өршөөг. Монголын энгүй харанхуй тэнгэрт сайхан ирээдүй үүрийн гэгээ мэт наран ургах зүгээс манхайж эхлэв. Залбирах залбирал, хоёр их хөршид минь гал усны аюул, ган зуд, хэрүүл хараал, дайн самуун бүү үүсээсэй. Хоёр хөршөөсөө хамааралтайг бид умартаж болохгүй. Тиймээс хоёр хөршөө ав адилхан хүндэтгэн амьдрах ёстой. Хоёр их хөршийн нэг нь нөгөөгөө ядмаг дорой бидний чихэнд бүү муулаасай. Тэгвэл бидэнд хэнийх нь ч талд орж болохгүй хэцүү. Хоёр их хөрш минь дахиж бүү муудалцаасай. Энэ бол Монголын алтан боломж.

Цэндийн Доржготов
Монголын өр Таван толгойтой тэнцэх үү?
Оросын өдөр тутмын “Коммерсант” сонины тоймч ингэж бичжээ. “Их өр” гэгчийн тухай Оросын том сонины тоймчийн төсөөлөл ийм байдаг нь хачирхалтай. Монголын өр Таван толгойтой нь тэнцэх үү? гэж асууж буйг бодоход Оросууд биднээс аймшигтай өр нэхэж буй юм биш үү, цаана чинь? Таван толгойн нөөц хэдэн сая живаа билээ? Зуун жил тэжээнэ гэж бид хөөрч байдаг. Гэтэл энэ ордыг маань өрөндөө хуйгаар нь авбал тэнцэх үү, тэнцэхгүй юу? гэж орос ах минь эргэлзэж байдаг. Тэнцэхгүй бол Таван толгой дээрээ юм нэмж өгч байж салах нь. Ямар аймаар юм бэ?
Өрөө тэглэлээ л гэдэг. Дахиад л гараад ирдэг. Орос Монголын харилцаанд ийм нэг өвчин ужгирчээ. Өрийн үлдэгдэл гэдэг сүрдүүлгээр ашигт малтмал барьцаалах далд заль нь ил дол болсон ч гэлээ хойшид үргэлжлээд л байх нигууртай. Сая С. Батболдын айлчиллаар “энэ удаа Орос Монголын хооронд өрийн тухай ярианд цэг тавилаа” гэсэн боловч ОХУ-ын Ерөнхий сайдын хэвлэлийн төлөөлөгч Дмитрий Песков “Хоёр талд ашигтай төслийг хамтран хэрэгжүүлэх байдлаар өрийг хэсэгчлэн тэглэнэ” гэжээ. “Хэсэгчлэн тэглэнэ” гэсэн нь цаашаа “ашигтай төсөл” болох задаргаатай аж. Ашигтай төсөл нь Таван толгой, Оюу толгой, уран, төмөр зам гээд шулуухан хэлэхэд Монгол тэр аяараа байх нь. Ийм санаархалтай их гүрэнтэй Монгол шиг улс тохиролцоход мөн хэцүү еэ. Гэвч тохиролцов. Энэ тохиролцооноос юу цухуйдаг бол? Орос “бунгуу” Монгол улстай тэнцэх үү? гэсэн гарчиг тавья. Дээд зиндааны албан ёсны мэдэгдлээс харахад “өрийн тухай ярианд цэг” тавиагүй, бүгдийг тэглэх нь байтугай, тэглэвэл “хэсэгчлэн” тэглэнэ гэдгийн ард юу нэхэж буйгаа хатуухан сануулаад авчээ. Таван толгойгоо ёроолоор нь өгөхгүй аваас өр хэзээ ч тэглэгдэхгүй, хойч үеийг минь өндийлгөхгүй дарамтлах занга тавьсан юм биш үү? “Монголын өр Таван толгойтой тэнцэх үү?” гэсэн дээрх гарчгийг дахиад унш. Дахиад бод.
Оросоос айхдаа манай коммунистууд хойч үедээ ямар ч гамшиг үлдээхээс гудийдаггүй. Саяын айлчиллаас тийм үнэр ханхалж эхлэв. Бид ч шившигтэй хульчгар амьтад юм, ах нар ч дэндүү увайгүй народ юм. Оросыг түшсэн улс болгон зугтаадаг нь ах нарын ийм мөсгүй зангаас болдог нь илэрсэн нууц. Нууц протоколиор барьсан дөрөв ч билүү орон сууцаар манай хэдэн айлыг 20 гаруй жил давхар шулаад, хэдэн байрныхаа өртгийг хэд нугалаад авчихсан атлаа одоо хэр Төрийн дээд хэлэлцээр болгонд нээнтэг болгох нь Орос шиг аварга гүрэнд ичгүүр байгууштай. Ичдэггүй улс аж. Одоо их өрөндөө Таван толгойг нь авбал хангалттай юу, хангалтгүй юү? гээд эргэлзээд сууж байдаг хайрт ахын маань нүүр бас бөх нүүр ээ?
“Коммерсант”-ын тоймч цааш нь юу гэж вэ сонирхъё: “Москва энэ өрийг (180 сая ам. доллар) Монголын байгалийн баялгаас хүртэх ашигтай төсөл болгон хувиргахаар нэг бус оролдсон... Москва өнгөрсөн жилийн турш Улаанбаатартай хэлэлцээ явуулахдаа Монголын төмөр зам болон дэд бүтцэд хөрөнгө оруулсныхаа хариуд энэ орны хамгийн баялаг орд болох нүүрсний Таван толгой, алт зэсний Оюу толгойн лицензийг авахаар чармайсан. С. Баярыг энэ хэлэлцээний баталгаа болно гэж тооцож байлаа. С. Баяр ерөнхий сайд байхдаа Оюу толгой, Таван толгойн лицензийг “Оросын төмөр зам” болон Монголын төрийн өмчит “Эрдэнэс Монгол”, “Монголын төмөр зам” компаниудын нэгдэл “Дэд бүтцийн хөгжил” хамтарсан байгууллагад өгөхөөр В. Путинд амалсан..” байна... Таван толгойн ордыг ашиглах ОХУ-ын сонирхлыг харгалзаж үзнэ гэсэн Монголын (С. Батблдын) амлалтын улмаас өрийн асуудлыг шийдсэн байна” гэжээ. “180 сая ам долларын өрийг шийдсэн өөр нэг хүчин зүйл бол Монгол Улсын засгийн газраас энэ оны есдүгээр сард гаргасан төмөр замын сүлжээг өргөтгөхдөө орос стандартын 1520 мм-ийн цариг бүхий зам тавих тухай шийдвэр юм” гэсэн байх юм.
Их өрийн үлдэгдэл төмөр замын царигт бас орчихлоо гэдгийг монголчууд мэдээд цуураад байсан. Сангийн сайд С. Баярцогт 180 сая өрийн 3-хан саяыг бид бэлнээр төлөөд үлдсэн 177 сая ам. долларыг ах нараар бид цайруулаад байхад тэнэг нь дэндсэн манай ард түмэн ойлгохгүй ш дээ гэх маягийн мэдэгдэл хийж сайрхсан. Түүний худал ярьж буй тэр үедээ андашгүй байв. Худал яриа илэрдэг. 170 гаруй сая ам. доллар нүүрс ураны урсгалаар хэд дахин нугарч төлөгдөхийг монголчууд удахгүй мэдэх л болно. Ард түмнээс юм нуухад хэцүү цагт амьдарч байна. Олигархиуд яаж ч нуугаад баригдаж л таарна.
“Коммерсант” сонины тоймч Александр Габуев “Дэлхийн банк бүр 2008 онд Улаанбаатарын захиалгаар төмөр замын ямар чиглэл хямд төсөр байхыг судалжээ. Судалгааны дүнд Монголоос өмнөд чиглэлд тээвэрлэх нь Таван толгойн нүүрсэнд БНХАУ-ын аварга том зах зээлийг нээх, Хятадын Тяньжин боомтоор Япон, Өмнөд Солонгос руу хүдэр зөөх нь Оросын нутгаар дамжуулахаас хоёр дахин хямд тусахыг тэмдэглэсэн байна” гэж бодит байдлыг тоймч А. Габуев дурдсанд баярлалаа.
Оросын “РИА Новости” агентлаг энэ талаар юу гэснийг сонирхъё: “ХХ зууны Монгол нь Зөвлөлтийнх байсан… Манайх Монголын үйлдвэрлэдэг зэс, молибден, нүүрс, цинк, мал, мах, арьс гээд барааных нь 90 хувийг авдаг байсан бол 2009 оноос Хятад 79, Канад 9, Орос 3 хувийг нь худалдан авдаг болжээ… Тиймээс ч булаалгаснаа бараг л дайтаж байж эргүүлэн авахад хүрээд байна… Монголчууд яарахгүй байх шиг байна. Тэд Хятад, Япон гээд чинээлэг хөршүүдтэй. Тэд нар дээр Америк, Канад нэмэгдсэн. Тиймээс бидний итгэл найдвар нэг л зүйл дээр тогтоно. Ирээдүйд газар зүйн байрлалд өөрчлөлт орохгүй л бол Монгол Оросоос холдохгүй. Тийм болохоор цаашид ч бид энэ улстай түүхий эдийн худалдаа эрхэлнэ гэсэн үг. Харин ойрын ирээдүйд бид хятад эзэнтэй, эсвэл АНУ Японы тоног төхөөрөмжтэй үйлдвэрүүдэд боловсруулсан Монголын бүтээгдэхүүнийг худалдаж авахдаа хүрэх вий” гэж зангаргаараа бардамнажээ. Энэ сануулга бол хэн нэгэн согтуу Иваны үг биш “РИА Новости” агентлагийн нийтлэл гэдгийг хэлье.
Орос ахын сэтгэл харамгүй өгөөмөр тусламж эдүгээ ингэж хайр зарлав. Байгалийн баялгаа хагас хугас боловсруулж, нэмүү өртөг шингээж, иргэдээ ажилтай болгох манай Төрийн бодлогыг орос ахын геополитик зөвшөөрдөггүйн нууц ийнхүү танигдлаа. Орос ахаас олигтой юм горьдолтгүй дэг ээ. Нарийн яривал бид Оросод өртэй юу, Орос манайд өртэй юу? Үнэн хариу гараагүй, эргэлзээтэй л түүх. Хүчгүй нь хүчтэний өмнө буруутай гэж одоо яая гэхэв. Орос юу гэж хэлнэв, мань “Жа-аа” л гэхээс. Гэхдээ Орос Монголын ичмээр тэнцвэргүй харилцааг бүх дэлхий ажиглаж буй гэдгээр сэтгэл юугаа хуурч суухаас өөр яалтай билээ. Өнгөрөгч зун БНХАУ-ын ерөнхий сайд айлчлах үедээ манайхыг байгалийн баялгаа хагас боловсруулж, нэмүү өртөг шингээж экспорохыг дэмжиж, үйлдвэр байгуулахад зориулж өч төчнөөн зуун сая долларын хөнгөлттэй зээл олгох санал тавиад явсныг оросуудад сануулахад илүүц болохгүй буй зээ.
2010-12-18

Thursday, October 28, 2010

Эзгүй хээрийн өнчин суварга

Хоёр гэр урт саравчны баруун зүүнд зайдуухан. Цас хайлмагтсан хаврын ховорхон налгар өдөр атлаа тэнгэрийн хаяа цаагуураа нэг л дүнсгэр дүлий. Баруун гэрт дөч орчим насны шандаслаг хүрэн эр Жүгдэр ганцаараа “Үнэн” сонин гарчиглана. Багийн дарга санаатай юм. Тэгтэл зүүн гэрийн хаалга дотроосоо үл ялим онгойж, гуч гаруй насны Жавзан эрэвгэр сэрэвгэр нүдээр хавь ойрыг нууцхан тагнав. Тэртээ баруун хамрыг шээжгий үүрсэн аргалчин хүүхэн давж, толгой нь торолзсоор далд орлоо. Жавзан үс гэзгээ янзалж, бүсээ шавхийтэл ороогоод саравчны араар мяраасаар баруун гэрт орохын өмнө бас ойр хавийг эргүүлдэн судлав.
Жавзанг орж ирэхэд Жүгдэр инээмсэглэн сонингоо хойш хаяж, нөмгөн дээлээ нэлмийлгэн босоод,
-Цаадхийнхаа барааг сайн харсан биз? гээд орон дээрээ хэвтэв.
-Аргал ховор болохоор баруун ухаа даваад бүр арилаад өглөө гээд Жавзан нүүрээ дарж, “Ёо ёо, ямар муухай юм бэ?” гээд ичих аальгүйтэхийг хослуулав.
...Сархиалаг толгодын завсар дахь ташуу хондонд ганц гэр айл бараантах агаад Зундуй өглөө сэрж ядна. Тэгтэл Зундуйн чихэнд гэргийн нь дуу аялах зөөлхөн чимээ сонсогдлоо. Гэргий нь дууны аяыг мөн ч гоё олно шүү. Тэр их бүдэг аялж байна. Түүнийхээ сонсогдох төдий бүдэг авиаг үүрд алдчих гэж буй мэт Зундуй нойрон дундаа чих тавин чагнав. Их ч хөөрхөн дуу юм, их ч хөөрхөн дуулж байна. Гэнэт Зундуйд юусан билээ? гэсэн бодол төрмөгц дотор нь зарсхийв. Бурхан болоод хэдэн жил өнгөрч буй ханиа санаад цочлоо.
Тэгтэл охин нь гэрийнхээ гадаа хаяаг налаад ээжийнхээ дуртай дууг зөөлхөн аялж суугаа юмсанж. “Охин минь ээжийгээ санаад гиеүрч сууна. Ээжтэйгээ яасан адилхан дуутай юм бэ? Адилхан ч гэж дээ, ерөөсөө яг л ээж байна шүү дээ” гэж Зундуй сэм уулга алдаад өөрийн эрхгүй нулимс унагав.
Өнчин хүү нь сумын сургуулийн дотуур байранд эгчээсээ илүү ээжээрээ битгэрч суугаа. Мал төллөөд хүүгээ эргэж чадалгүй өчнөөн сар өнгөрчээ. Ерөөсөө өнөөдөр муу хүүгээ эргэе гэж Зундуй шийдэв.
Хүү нь аавыгаа харуут гүйж ирээд хүзүүгээр нь тас тэврээд уйлчихлаа. Зундуйд хэлэх үг олдсонгүй. Аавыгаа алдчих вий гэсэн шиг хүү нь чанга чанга тэвэрч урт урт санаа алдана. Зундуй хүүгээ зөндөөн үнсэж эрхлүүлэв. Хоёулангий нь дотор овоо уужрах шиг. Ойрд төв орж ирээгүй болохоор Зундуйд сэтгэл сатаарах юм мундаагүй ч тракторч Бадарчтай уулзаж, жаргал зовлонгоо хуваалцсан нь гойд байлаа. Бадарч олон жилийн өмнө хар нялхдаа бас Зундуй шиг ханиасаа хагацаж өнчирсөн эр. Бадарч саявтар ханьтай болсон гэнэ. Зундуйг гэртээ аваачиж дайлав. Хоёул хөөрхөн халлаа. Ганцаараа хорвоог туулна гэж Бадарч уг нь өөртөө андгайлсан юмсанж. Гэсэн хэдий ч чадсангүй гээд Бадарч санаа алдаж байна. Тэр хоёрын зовлон ижил тул яриа их таарна. Хань хамжаатай болсон нь дээр юм байна гэж Бадарч Зундуйд үг цухуйлгав. Хоосон хорвоо юм ч үгүй мөртлөө яасан ч хатуу юм бэ гэж хоёул халаглаж, халамцуу эрсийн зангаар уярцгаав. Хүү нь дагаад салдаггүй. Зундуй хүүдээ чихэр боов авч өгч аргадаад “Миний хүү аавыгаа дагаж битгий уйлаарай. Эр хүн уйлах муухай” гээд салахад хүү нь нүд дүүрэн нулимстай ч “Аав аа би уйлаагүй ээ. Эр хүн уйлах муухай” гэж хоолой чичрүүлсээр хоцров. Зундуйг хөдлөх зуур хүү нь “Аав аа” гэв. Зундуй эргэж, “Юу гээв, миний хүү” гэвэл хүү нь жаахан халгаснаа “Аав та Бадарч гуай шиг хөөрхөн ээж бидэнд аваад ирэхгүй юм уу?” гэлээ. Зундуй юу гэхээ мэдсэнгүй.
Зундуй буцахдаа нэг шил архи аваад өвөртөлчихөв. Зам салдаг хөтөл дээр дөрөө мулталж, овоонд чулуу нэмээд, тамхи татаж, бодолд орж нэлээд суулаа. “Жүгдэрийнд буух уу, болих уу?” гэж тунгаав. Шороо манарсан хар хаврын тэнгэр их л судгар. Зундуй “тэнгэр бүрхчихэв үү, миний нүд бүрхчихэв үү?” гэж эргэлзэнэ. Хэдэн жил түүний нүдийг нулимс бүрхэж яваа билээ.
...Алсхан гарч арагаа хөх аргалаар дүүргэсэн Сүрэн гэрийн зүг шуудрав. Сайхан аргал түүсэндээ тэр бээр урамтай. Дүүрэн шээзгий нуруунаас дарж, үүрэвч хоёр мөр холгох авч Сүрэн тоосон шинжгүй гунхалзана. Бас амандаа шинэ дуу гиншинэ. Нас гуч гарсан ч хүүхэд төрүүлээгүйгээс онгон галбираа бараг алдаагүйн дээр бие эрүүл чадал залуугаараа ажээ.
Гэрийн хаяанд Сүрэн шээзгийтэй аргалаа түг хийтэл буулгахад Жүгдэр давхийн цочиж, данхтай цайгаа бүлээн эсэхийг шалгаж, алгаа наав. Сүрэн арагаа налж суугаад хэсэг зуур нуруугаа амраав. Жүгдэр гэрт байж суухаа олж ядсанаа гарч эхнэрээ нүүр дүүрэн баяслаар угтаж,
-Өө чи минь, ямар сайхан аргал түүгээв? гэхэд гэргий нь,
-Аргалын сайхан азтай хүнд олддог юм гэв.
Жүгдэрийн дотор пал хийсэн авч тэр бээр,
-Ийм сайхан аргал ойр хавьд үлдсэн юм байжээ? Ийм аргал хаанаас түүснээ чи Жавзанд бүү хэлээрэй. Цаадахь чинь одоохон гүйж очоод хамчихна шүү гэж хэлчихээд, амнаасаа унасан үгэндээ уур нь хүрэв.
Сүрэн хаврын хавсарганд нүүрээ муухай болчихно гээд шилэн алчуураар ямагт битүүлж аргал түүдэг бөгөөд зангидсан алчуураа авч аргалын үйрмэг болсон гоёхон цагаан хүзүүгээ арчаад Жүгдэрийг гэнэн хөөрхөн нүдээр энхрийлэн харлаа. Жүгдэр уртаар санаа алдав.
Орой болжээ. Тэнгэр бүрхэж бүдийсээр. Жүгдэр босож,
-Ерөөсөө адуугаа бөөгнүүлье. Тэнгэр муухайрах нь шиг байна. Хаврын тэнгэр хартай нь дээр гээд унинаас хуйваа авч бүсэндээ хавчуулж зогстол хэн нэгэн “Нохой хорио” гэх чимээ өгөв.
Сүрэн,
-Орой болсон хойно хэн манайд ирдэг билээ? гэвэл, гарах гэж үүдэндээ зогссон Жүгдэр буцаж суугаад,
-Дуу нь Зундуй шиг л байна. Чацуутан маань ойрдоо манайд ирээгүй. Ирж уулзана гэж яриад явна гэсэн. Өдөр болгон хонь хариулаад зав нь болдоггүй биз. Өнөөдөр нэг мултарч дээ гэв.
Сүрэн нохой хорихоор үүдээ сөхөөд,
-Зундуй чинь дүрээрээ! гээд инээд алдсаар гарлаа.
Зундуй босго алхуут Жүгдэрийг харж жуумалзсанаа,
-Зээ-ээ мэнд сайхан уу? гэж уянгалуулсаар баруун хоймор гарав.
Жүгдэр тулганы урдуур тойрч очоод Зундуйтай гар зөрүүлж золгох гэтэл халамцуухан Зундуй “Ах нь дүүгээ үнснээ” гээд найзыгаа үнсэх гэхэд Жүгдэр толгойгоо бултуулаад “Ийм жоохон хүүхэд ахыгаа тэгдэггүй юм. Харин өвөө нь дүүгээ үнсье” гэж тэр хоёр ноцолдлоо. Хоёул наргианаа болиод тухлан сууцгааж, хөөрөг гарган тамхилав. “Мал сүрэг мэнд, тарган тавтай хаваржиж байна уу?” гэж мэндлэх зуур хоёулангий нь дүрсгүй хүүхэд зан хөдөлж, “За сунигар Зундуй гуай хаа хүрэх гээд сунийлгаж явна” гэхэд нөгөөх нь “Нэг муу тайлаг алдчихаад. Түүнийг хайж явна” гэж дамшиглав.
Тэр хоёрын тоглоом тохуунд Сүрэн дургүйцэж,
-Одоо та хоёр ямар хүүхэд биш бие биеэ хочилдгоо болимоор юм даа. Тэнэг зангаа орхиж, жаахан тохь суудаг болоосой. Өөрсдөд нь тийм сайхан байдаг юм байх даа гэх нь зөвхөн хөнгөн маяг гэлтэй.
-За больё больё Сүрэн минь гээд Зундуй, -Өнөөдөр төв орж хүүгээ эргээд. Цагаан сараас хойш гэрээс гараагүй. Малгайн утаа сэргээж явна. Төв дээр муу Бадарчтайгаа уулзаж, зовлон жаргалаа хуваалцах зуур пийшингээ жаахан галалчихлаа. Болно биз дээ Сүрэн гуай? гэв. Зундуй,
-Би цагаан сараас хойш хатуу юм амсаагүй л дээ. Тэгээд төвөөс чигээрээ харих юм билүү гэснээ танай энэ муу Тайлагтай, тайлаг гэнэ Жүгдэртэй уулзмаар санагдаад бүр болж өгсөнгүй. Жолоогоо нааш нь даялуулсаар байгаад хүрээд ирлээ. Жүгдэртэйгээ уулзаж ярьж хонох сон гэж уг нь их бодогдсон золиг байгаа юм гэснээ өврөө суйлан нэг лонх архи гаргаж ширээн дээр тавиад, -Ерөөсөө үүнийг гаргаад тавьчихъя. Өврөөс хайраад ч байна гэлээ. Жүгдэр,
-Чи ганцаараа биш хоёулаа яваа юм аа гэхэд Зундуй,
-Ярианы чимэг болж магадгүй гээд өвөртөлчихсөн юм гэв.
Тэгтэл хажуу айлын Жавзан хүүхний хүү Нэргүй орж ирж, мэнд ус солилоо. Тэнгэр муухай тул Жүгдэр тооно өөд хялалзсанаа,
-Зундуй минь тэнгэр аягүйрхаж магадгүй нь. Би эртхэн явж, адуугаа цуглуулж авчраад шуурга шуурвал хашчихъя. Идээ эзнээ таних биш чи Сүрэнтэй хуучлангаа наадхиасаа хүртээд сууж бай. Би удахгүй ирнэ гэв.
-Тэгээ хөө. Хэрэг хартай нь дээр. Баараагүй бол сайхан.
Тэгтэл Нэргүй,
-Би адуугаа аваад ирье. Та хоёр тайван хууч хөөр! гэхэд Зундуй олзуурхан,
-Нээрэн тэгэлгүй яахав. Ийм хүүхэд байхад энүүхэнд байгаа адуунд давхиулалгүй яах вэ? Өөрөө явъя гэж байгаа нь овоо доо. Бид хоёрыг ганц гожингоо тухтай ууг гэж бодож. Ухаантай хүү байна. Яв гэхэд явахгүй хүүхэд бий шүү. Ийм юманд би их уярамтгай болсон хүн. Дорхноо уйлна гэж үгсэв.
Нэргүйг гарах хооронд Жүгдэр түүнд адууныхаа цаагуур наагуур жалга судаг руу сайн өнгийгөөрэй. Гүү унагалаад хаягдаж магадгүй гэж захилаа.
Хоёр найз баярлан тухлав. Зундуй,
-Нээрэн өнөөдөр танайд ирж хуучилж хономоор санагдаад бүр болж өгсөнгүй. Гэрийнхээ зүг мориныхоо амыг хэд хэд эргүүлэх гээд чадсангүй наашаа татагдсаар хүрээд ирдэг байна шүү гэхэд Жүгдэр,
-Ээ мэдэхгүй чи надад татагдав уу манай айлын Жавзанд соронздуулав уу? гэж дооглов. Сүрэн,
-Зундуй чи нээрэн манай Жавзанд санаатай ирсэн дэг шүү. Тийм биз? Чи түүнд санаатай гэдгээ ноднин Жүгдэрт дурссан гэсэн биз дээ? Жавзан та хоёр нийлбэл хэн хэндээ зүгээр дээ гэв.
-Үгүй тэгээд юу ч гэмээр юм бэ дээ. Заримдаа янз бүрийн юм толгойд орох л юм. Хорвоог барахад бас арай болоогүй санагдана. Та хоёроос нуугаад яахав. Сүрэн чи энэ Жавзанд миний бодлыг цухуйлгавал яана.
-Надаар хэлүүлэх юу байсан юм бэ? Та хоёр ямар хүүхэд биш.
-Хүүхэд биш тусмаа зовоод байх юм.
Жүгдэр эвгүй хувирсан царайгаа дүйвээлж худлаа хөхрөөд,
-Жавзан та хоёр хүүхэд биш ч гэлээ ямар өвгөн эмгэн биш. Зундуй минь гялалзуулаад өгнө өө хөө гэлээ.
-Гялалзуулахаа алд. Нэг л эвгүй оргиод байна. Сайхан ханиасаа хагацаад ингэж явах ч гэж дээ гээд Зундуй архи уув. Тэгснээ,
-Өнчирсөн хүн хааяа үеийнхээ нөхөдтэй ингэж сэтгэл сэргээмээр санагдах юм. Гэхдээ архинд толгой мэдүүлж хоёр хүүхдээ зовоохгүй шүү. Холоо хэвтэнэ гэж бардангуй ханхалзлаа.
-Тэгж бодох чинь тун зөв. Охин хүү хоёр чинь овоо өсчихлөө.
-Яахав дээ зайлуул, овоо л болцгоосон. Охин минь онц сурдаг байлаа. Багш нар нь сургуульд явуулах гэхэд аавдаа тогоо шанагий нь барьж өгнө гээд сургуулиасаа гарчихсан. Ээж шигээ малчин болно гэдэг охин доо. Нялх бага байхад аав ээжээс өнчрөх хэцүү л байлаа. Хүний хань гэдэг еэ бас хэцүү юм даа. Миний сэтгэл таг унтаж байхдаа л амарч байдаг байх. Би өглөө болгон Дулмаагаа амьд юм шиг санаад сэрдэг. Тэгээд юусан билээ? гэж бодуут дотор өмрөөд явчих нь. Хорвоод гомдож, толгой дээгүүрээ хөжлөө нөмрөөд хэсэг уйлна даа. Мал хуйгаа бэлчээхээс өгсүүлээд ажил төрлөө бодоод босно. Яг өдөртөө бол гайгүй ээ. Өглөө сэрэх л их хэцүү.
-Одоо тэгээд яах ч билээ дээ, сэтгэлээ л барьж явахаас.
-Сэтгэлээ нүү? Сэтгэлээ их барьж байна аа. Хөөрхий миний охин аавыгаа гялайлгаж байна. Ээжтэйгээ адилхан болж байгаа гэж жигтэйхэн. Ярьж байгаа дуу нь заримдаа ээжийнхээ дуутай цочмоор адилхан сонсогдоно гээч. Би мэдсээр байж цочоод байдаг юм. Охиныхоо амьдралыг бодохоор сургуульд явуулмаар. Охин минь аавыгаа ганцаарангий нь орхиод сургуульд явахгүй гэж хатуу шийдсэн болтой. Тэгж бодохоор ханьтай болдог юм билүү гэдэг санаа төрдөг болчлоо. Түүнээс биш миний авгай авна гэдэг юу байхав. За би биш болж байх шиг. Больё, өөр юм ярьцгаая. Урьд мөн сайхан байж? Тийм ээ хөө Жүгдээр? Пэлдэн чи бид гурав ёстой нэг дошин дээр тоглож өссөн дөө. Пэлдэн маань сургуулиар явж, одоо бүр их хурлын гишүүн гээд даналзаж байдаг. Мал дагасан бид хоёрын байж байгааг. Чи ч бас намайгаа бодвол багийн дарга гээд том золиг доо.
-Жүгдэр та хоёр Пэлдэнгийн хаана ч хүрэхгүй шүү дээ.
-Пэлдэн гэснээс, Пэлдэн бас золгийн хүүхэд байж билээ. Тийм ээ Жүгдээр? Чоно тарвага болж тоглохоор Пэлдэн заавал чоно болно, чоно болохгүй бол тоглохгүй гээд хэвтчихнэ. Ганц удаа тарвага болооч гэхэд яасан ч тарвага болохгүй, заавал чоно болно. Чоно болгохгүй бол би яасан ч тоглохгүй гээд зүтгэчихээрээ дийлдэнэ гэж ёстой байхгүй. Жүгдэр бид хоёр яахав тоглохын эрхэнд түүнийг дандаа чоно болгоно. Пэлдэн чоно болоод бид хоёрыг барихдаа жигтэйхэн хөөрдөг хүүхэд байж билээ. Ухаандаа бид хоёрыг барьж идэж байгаа чоно юм биз дээ. Тэгтэл тэр сургуулийн мөр хөөгөөд одоо тийм том дарга болчих гэж. Юм гэдэг онилгүй золиг юм даа.
Сүрэн гарч Жавзантай элбэж хонио хашчихаад орж ирэв. Тэгээд,
-Нэргүй адуугаа бөөгнүүлээд наашлуулж яваа харагдана. Тэнгэр зүүн урдаасаа урьж байна. Одоохондоо гайгүй байх аа гэж хуучилж суугаа хоёрыг тайвшруулав.
Зундуй аль болох наргиантай юм хуучилж, найзындаа ирж хонож буй хэргээ гүйцэд бүтээх гэж, бас хөгжилдөж, ганц орой ч болохноо сэтгэлээ сатааруулах гэж хорхойсож байв. Тэгээд,
-Урьд нэгдлийн мал маллаж байх үед дарцаг Дансран тэргүүн туршлагаа бидэнд яаж ярьсныг та хоёр мартаагүй биз дээ? гэхэд нөгөө хоёр дарцаг Дансрангийн тэргүүн туршлага гэж сонссоноос биш юу гэж ярьсныг нь бид хоёр тодорхой мэдэхгүй юм байна гээд Зундуйг яриач гэжээ. Зундуй ярилаа: урьд нам засаг тэргүүн туршлага гэж хяргачих гэж байхад Дарцагийн ямаа самнадаг туршлагыг манай бригадын мань хэдэд нэг удаа яриуллаа. Олон хүний өмнө ярьж ерөөс үзээгүй мань мэт ялгаа юу байхав мань хүн эхлээд юу ч ярьж чадахгүй хар хөлс нь чийхарч хоолой нь чичрээд бүр баларсан. Ганц нэг үг хэлсэн боллоо. Бид муу золгийг чинь өрөвдөөд “Болж байна. Сайн болж байна. Цааш нь илтгээд бай” гэж зориг оруулсан чинь Дарцаг цаашаа бүр хийсгээд өглөө шүү. Муу золиг чинь сүүл рүүгээ бүр улангасаад ингэж байна: Ямааг самнаж дууссаны дараа Вандан дархны хийсэн хүүхнүүдийн гэзгэндээ шигтгэдэг цагаан дицин самаар чихний нь уг, сахал, хуухнага зэргийг нарийвчлан сайн самнаад ямаагаа тавилгүй үхрийн зэлнээсээ уяж хэсэг амрааж байгаад оройхон дахиад самнахад хот Лувсангийн сүүлчийн эхнэр Үүлэнсолонгын өмсдөг өдөн малгай шиг нарийн цагаан ноолуур хормой дүүрэн гардаг гэж залсан юм даа.
-Худлаа худлаа. Дансран хөөрхий тэгж яриагүй. Наадахь чинь даваадуулж байна гээд Сүрэн учиргүй инээх нөхрөө голонгуй харав.
Тэнгэр гэнэт жигтэйхэн налайчихав. Сүрэн хаалгаа нээж тэнгэрийн байдал харснаа,
-Тэнгэр ёстой сайхан намуухан болчихож. Зүүнээс урихаа болчихож. Цэлмэг тэнгэрт од гялалзаж харагдана гэж дуулгав.
Санаа нь амарсан Жүгдэр,
-За ашгүй. Тэгвэл адуугаа хашихгүй ээ. Хөөрхийс минь нэг шөнө ч гэсэн тааваараа бэлчиж хоног. Адууг нэг шөнө хашаад хоноход өнгө зүс алдаад шийд муухай хярвайчих юм гэв.
...Тэгтэл гэнэт ширүүн хуй салхи шүрхийн дайрч хүчтэй нөөлгөнд гэр овсхийн яндан хоргондоо тачигнаж, цасан пүргэдэс тооноор хуйлран орж ирлээ. Сүрэн ухасхийн гарах гэтэл хаалгаар өөдөөс нь цас хүчтэй олгойдов. Хаалгаар шагайсан Сүрэнгийн дуу бүдэрч,
-Пээ ямар айхтар аюул бэ? Хашаа саравч үзэгдэхгүй шуурга хуйларч байна! гэх нь тэр.
Жүгдэр ухасхийн босож, лоовуузаа хулгавчлангаа,
-Адуу харагдана уу? гэхэд гадаа бүслүүрээсээ зуурсан Сүрэн салхинд хахаж цацан,
-Юун адуу харагдах манатай. Юу ч үзэгдэхгүй нүх шиг харанхуй шуурга, тэгээд ч нүд харж болохгүй цасан шуурга ороолгож эхлэлээ гэх нь бүдэг бадаг сонсогдлоо.
Жүгдэр гарах зуураа,
-Нөгөө хүүхэд хэцүүдлээ. Наанаас нь явахаас гэсээр гарав.
Шуурга исгэрэн шуугьж, гэр дэрвэж, унь тооно шажигналаа. Зундуй “бурхан минь” гэж залбираад охин минь ганцаараа сүйдлээ. Хөгшин дух би ямар юмаа ёрлоод нааш гарав аа? гээд орлихоо шахав. Түүнд гадаа шуурган дунд ярих хоёрын дуу муухан дуулдана.
-Үгүй ер, ийм шуурга гэж байдаг аа? Яасан харанхуй юм бэ?
-Ийм шуурганд чи яваад нэмэр байна уу? Чи ёс л төөрнө дөө.
-Явахгүй яаж болох вэ? Айлын хүүхэд сүйд хийчлээ. Энэ шуурга мөн айхтар гэнэдүүлэв ээ?
-Хөөе Жүгдээр. Чи хаана байна аа? Намайг салхи хийсгээд аваад явлаа. Гэр хаана байна аа? Гэр минь алга.
-Би энд байна. Наашаа наашаа. Алив миний гараас чанга барь.
Зундуй гэрт яах аа мэдэхгүй болчихов. Саяхан ялимгүй тавирч, зовлон шаналлаа түр зуур мартагнаж асан түүнд гэнэтийн хүнд цохилт бууж, хорвоо хуурамчаа үзүүлж эхлэв. “Яадаг билээ? Мөн тоогүй юм болов оо?” гэж Зундуй хувь заяагүй өөрийгөө зэмлэж гаслав. “Би ер нь юу үзэх хүн бэ? Энэ аймшигт шуурганд ганц гэрт ганц охин минь юу болдог бол? Үхсэнээ хийх гэж би наашаа зүглэв ээ? Бас хажууд нь энэ хот айлд би ямар гай дагуулж ирэв ээ?” гэсэн ёргүй сэжиг түүнийг багалзуурдлаа. Зундуй юу ч гэсэн гарахаар босов.
Хүчтэй салхи шуурганы исгэрээн дунд хүний хашгирах дуу бүдэгхэн гарах шиг боллоо. Бүдэг дуу дахин гарав.
-Хөөе цаана чинь хүн хашгирах шиг боллоо.
-Харин тэгэх шиг боллоо.
Зундуй “ашгүй нөгөө хүү ирж байна уу?” гэж горьдов. Сүрэнгийн дуу хадаж,
-Жүгдээр цаана чинь хүн дуудаад байгаа юм биш үү? Чи өөдөөс нь дуугарч чимээ өгөөч.
-Хөөе наашаа яваарай. Бид энд байна.
Холхон эмэгтэй хүний бүдэг дуу ялимгүй тодорч,
-Би байна аа. Та нар хаана байна? гэсээр ойртлоо.
-Бид хоёр энд байна. Наашаа наашаа дөхөөрэй.
-Би Жавзан байна аа. Танайд орох гэж гараад салхинд хөөгдөөд арилах шахлаа. Юу ч үзэгдэхгүй байна. Жүгдээр Сүрээн чимээгээ өгөөд байгаарай. Шуурга намайг хийсгээд алхуулахгүй байна.
-Наашаа зүтгээрэй.
-Бид хоёр энд байна. Миний дуугаар сөрөөд бай, сөрөөд бай.
Жавзан иржээ. Түүний дуу гарч,
-Нэргүй ирсэн үү? гэхэд Сүрэн,
-Ирээгүй ээ. Тэгээд Жүгдэр бид хоёр гадаа хараад зогсож байна гэх нь шуурган дунд гарч байна.
-Ийм шуурганд гаднаа харж зогсоод яахымбэ? Тэр одоо төөрөлгүй яахав. Та нар орой эртхэн тосох нь яав даа. Хөөрхий хүү минь ийм аюулд төөрч үхэхгүй өөр яахав. Яадаг билээ таминь. Нялх томоогүй хүүхэд ийм харанхуй шуурганд яаж гэрээ олж ирэх билээ? Айлынхаа хооронд би сая төөрч арай гэж ирлээ шүү дээ. Ямар хүйтэн шуурга вэ. Хацар хорсоод байна, хөлдчихөв үү яав.
-Жавзан минь яадаг билээ. Ийм аюул санаандгүй болчихлоо.
Маш хүчтэй шуурга тэднийг ийш тийш дүүгүүрдэж, харанхуй хүйтэн гэж хачин. Дэргэд байгаа хүнээ тэд үзэхгүй шахам болжээ. Цасан шуурга тэднийг хийсгэж явчих гээд байсан тул тэд гэрийн бүслүүр зэргээс чаргууцалдаж, “чи хаана байна, би энд байна” гэж орилолдов. Харанхуйд Зундуйн бархирах дуу тасалдан байж,
-За байз яахав? Тэр хүүхэд ийм шуурганд ирж чадахгүй нь тодорхой. Хойноос нь явбал гарцаагүй төөрнө. Нэг юм заавал бодох хэрэгтэй гэхийг хэн ч тоосонгүй.
-Хөөе Жүгдээр чи яачваа? Жүгдээр чи хаана байна? Дуугараач.
-Одоо Жүгдэр яваад ямар ч тус болохгүй. Харин өөрөө төөрнө. Нэг хүн төөрөх байсныг хоёр хүн болгочив доо чи. Яасан гайтай юм болов оо? Надаас шууд боллоо. Хэрэв хүн явбал Жүгдэр минь би явна. Ийм үед яриагаа сайн хийж буурь суурьтай хөдөлнө шүү. Надаас болоход ч бүр шийд болж орхилоо. Би ер нь үхвэл таарна.
-Ийм хүйтэн шуурганд муу хүү минь яаж тэсэхэв. Би одоо яана аа. Ганц хүүгээ харанхуй шуурганд төөрүүлчээд зүгээр суугаад байх гэж үү? Яах вэ, ах дүү нар минь. Хүүгийн минь амийг авраад өгөөч.
-Жүгдэр алга аа, яваад өгч. Саравчин дотор уяатай байсан морь нь алга.
-Юу гэнэ ээ? Яаж байгаа хүн бэ, цаадахь чинь. Хэл үггүй арилаад өгөх. Ийм харанхуйд бие биеэ яаж олох юм бэ. Хоёр хүн төөрөх байсан юм бол нэгэнд нь би төөрөх ёстой хүн. Би л гай болсон. Уг нь гай тарих гэж ирээгүй юм сан.
-Алив Зундуй чи надтай яваад саравчинд өлгөөтэй дэнлүү асаалцаад аль.
Сүрэн тэр хоёр бие биеэс зууралдан арай чамай саравчинд орж, дэнлүү асаагаад ирлээ. Жавзан тагнай ташин зогсолтгүй гаслана.
-Одоо хий үймрээд ашиггүй. Юм яагаа ч билээ? Гурвуулаа гэрт оръё. Алив Жавзан минь ор. Алив Зундуй ор.
Шуурганд гэр дотроосоо оволзоод хийсчихмээр тул тэдний сэтгэл дээрдсэнгүй улам хямрав. Тэд хэсэг зуур дуугарсангүй. Эцэст нь Жавзан тэссэнгүй,
-За байз би гэдэг хүн яадаг билээ? Энэ шуурга өдөр шөнө хоёр лав арилахгүй. Ийм нүдгүй шуурганд Нэргүй Жүгдэр хоёр хоорондоо яаж таарахав? Таарахгүй! гэж орилов.
Гайхаш нь тасарсан Зундуй,
-Жүгдэр дулаан хувцас өмсөөгүй биз? гэвэл Сүрэн,
-Өмсөж байсантайгаа л явчихаж гэлээ.
-Нэргүй ч гэсэн өмсөж байсантайгаа л явсан даг гэж Жавзан сэлбэлзэв.
-За байз юу л болох нь нэв дээ. Миний энэ хөх толгой юу ч үзэж мэдэх толгой шүү. Жүгдэр ядаж хэлсэн ярьсан үггүй явчихлаа.
Жавзан хаалга онгойлгох гэтэл үүдээр өөдөөс нь бөөн цас хуйлран гэр лүү олгойдоод тэр арга буюу хаалгаа арай гэж хаав.
-Нурамтаас наашилж явсан адуу зүүнтээгээс шуурсан шуурганд уруудахад аяыг нь олбол Доржийн саравчинд хоргоох аз таардаггүй л байх даа.
-Шуурганы чиг уг нь тэгж таарч болох л юм.
-Дэргэдэх хүн үзэгдэхгүй шуурганд тэр саравчийг олж ганцаараа адуу хашна гэдэг ч ёстой дэмий байлгүй. Гэвч чадах нэг нь чадах байх л даа. Миний хүүд бол санашгүй даваа.
Сүрэн хаалга сөхөж, өөдөөсөө шуурах шуурга сөрөн зүтгэж, толгойгоо гадагш цухуйлгавал Жавзан,
-Шуурга улам ширүүсч байх шив дээ? гэж цөхрөнгүй асуув.
-Ширүүсч байна.
-Цаг арав болж байна. Хүүгийн минь дээл хаврын энэ нойтон цасанд аль хэдийнэ нэвт норчоо. Нойтон хувцастай хүүхэд ийм хүйтэн шуурганд тэсэх үү? гэхэд хэн ч дуугарсангүй.
Жавзан уйлж гарав:
-Нойтон хувцастай хүн ийм хүйтэнд одоо осгож байгаа биз. Хүүгээ үхэж байхад би ингээд дулаан гэрт сууж байх гэж үү? Яая даа байз? Би ерөөсөө хүүгийнхээ араас явъя гэхэд Зундуй,
-Жавзан минь жаахан азна. Тайван үзнэ шүү гэв.
-Хүн амиа алдаж байхад тайван байна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ? Чиний буйр суурийг миний хүүгийн амь хүлээхгүй. Үр хүүхдээ шуурганд төөрүүлчээд яаж тайван суух юм бэ. Чи үр хүүхэдтэй, бас зовлон үзсэн хүн юу яриад байна аа?
-Жавзан чи одоо яваад бас л төөрнө. Хэд алхаад л хаашаа ч үгүй болчихно. Ингээд гурван хүн аюулд учирна. Уг нь би Жүгдэрийн оронд явах байсан хүн. Энэ гай ерөөсөө надаас болсон юм чинь. Надаас болсон гэдгийг би хүнээр хэлүүлэлтгүй мэдэж байна. Жүгдэрийн явдаг л илүү юм болчихлоо. Одоо ганц Нэргүй биш, бас Жүгдэр төөрчихсөн яваа. Дахиад гурав дахь нь төөрмөөр байна. Гэвч ухаантайхан бодох юм бол та хоёрын зовлон нэмэгдэнэ үү гэхээс хорогдохгүй л байх.
-Үгүй ер өө, ганцхан миний хүү төөрөөд, амиа алдах ч юм билүү, та нар архиа гударч суудаг байж л дээ. Яаж хэлж болж байна аа.
-Гайгүй байгаа, бурхан минь. Ингэж байгаад тэнгэр арилахыг хэн байг гэхэв. Үгүй ер орой тэнгэр яг ормоор болсноо гэнэт жигтэйхэн гоё цэлэмчихсэн юм. Од гялалзаж байгаа нь хүртэл харагдаж байсан. Бид тэгээд назгайрчихсан юм. Тэнгэр орох янзаараа байсан бол Жүгдэр аль эрт Нэргүйг тосохгүй юу. Тэрүүхэн хооронд хагас цагийн хугацаа ч болоогүй.
-Хүн үрэгдэж байхад тэнгэрт буруу өгөх маань ч яамай.
-Хаврын тэнгэр биднийг айхтар гэнэдүүллээ дээ. Жүгдэр бас төөрчихлөө. Явсан болгон төөрнө гэж би хэлсэн шүү дээ. За байз яадаг юм билээ? Энэ нэг л биш боллоо шүү гэснээ Зундуй ухасхийн босож, малгайгаа авч хулгавчлаад, -Ерөөсөө би явъя. Хоёрын хоёр хүн сүйд хийчээд би ингэж сууж чадахгүй юм байна. Ёстой муухай юм чинь энэ байна. Юмыг яаж мэдэхэв, хэн нэгтэй нь би таарч магадгүй. Аз байхад нарийхан юман дээр хувь заяа золгоно шүү. Та хоёр намайг битгий хориорой. Би та хоёрын үгэнд орно гэж байхгүй.
-Зундуй минь жаахан харзная.
-Зундуй чи надад уурлаад явж үхье гэж байгаа юм биш биз? Би эх хүн үрийнхээ хойноос зовохгүй байж үнэндээ чадахгүй сууна. Нэгэнт ийм явдал болсон хойно чи төөрч үхсэнээр миний хүүгийн амь аврагдахгүй.
-Би явахад ч явна аа. Би газрын баримжаагаар төөрдөггүй хүн. Гайгүй биз. Танайханд би гай тарихад л тарьсан гээд Сүрэнгийн өгсөн хүрмийг давхарлаж өмсөөд гарлаа.
Галзуурсан цасан шуурга үүдээр олгойдон орж байна. Ингээд хоёр хүүхэн хоцорлоо. Гэрт жавар хургах тул Сүрэн өдрийнхөө түүсэн хөх аргалыг өрдөнө. Зуухны амаар гал улалзана. Бурхны өмнө өргөсөн том цөгцтэй зул анивчин хийснэ. Хоёр эзэгтэй таг дуугай нэлээд суув. Тэгснээ хоёул бурхандаа мөргөлөө. Шөнө дунд өнгөрөв. Тэр хоёр байж сууж ядна.
-Шуурга эхлээд арваад цаг боллоо. Нойтон хувцастай хүн ийм хүйтэнд арван цаг яаж амьд байхав дээ. Яагаад ч амьд байхгүй. Нэвт норсон хүн ийм хүйтэн шуурганд тийм удаан тэсэхгүй. Тодорхой хэрэг. Энэ хүйтний байгааг бод гээд Жавзан чангаар уйллаа.
-Гайгүй байгаа.
-Гайгүй байгаа гэнэ шүү. Яаж гайгүй байх юм бэ? Чи намайг хуурч яах нь вэ? Ийм хүйтэн шуурганд нэвтэрсэн нойтон дээл дэрийтэл хөлдөөд хамаг биеий нь хайрч байгаа. Хөөрхий хүү минь, юу бодож яваа бол? Нялх хүү минь. Хэн миний хүүг адуунд явуучихав аа? Ээждээ адуунд явна гэж юу ч дурсаагүй шүү дээ. Танайд орохоор л гэрээсээ гарсан хүүхэд. Хүүг минь шуурганы өөдөөс мордуулдаг нь яаж байгаа улс бэ? Хайран хүү минь өдийд өнгөрөө биз? Ээждээ гомдож, байдаг чадлаараа намайг дуудаа биз? Би тэгэхэд дулаан гэрт сууж байдаг. Миний хүүг юунд явуулав даа та нар.
Сүрэн юу ч хэлж чадсангүй. Сүүлийн хэд хоног энэ хот айлын радио шинэ зайтай хэрнээ дуугарахаа больжээ. Тиймээс цаг агаарын мэдээ сонсож чадсангүй. Сүрэн босож үүдээ дэмий л сөхсөнөө шуурганд цохигдон буцаж суугаад,
-Яасан нэмэртэй шуурга вэ? Ядаж ойрдоо радио таг болчоод цаг агаар сонсож чадсангүй. Манай нутагт ийм аюул болно гэж радиогоор зарлаа даа. Мэдсэн бол хаанаас ингэхэв. Нөгөө Зундуй бас төөрч орхилоо. Бас жаахан халамцуу яваа шүү ядаж гэхэд Жавзан,
-Уудаг өдрөө ч олж дээ. Ерөөсөө Зундуй л ирж байж хүү минь ингэчихлээ. Хэрэв хайш хэрэг болбол би Зундуйгаас салахгүй. Жүгдэр ч гэсэн бас яагаа ч билээ? Бүгд Зундуйгаас гайтаж байгаа хэрэг. Чи ч гэсэн Зундуйтай л ярих хэрэгтэй гэлээ.
-Жавзан минь ингэж ярих арай эрт биш үү? Бидний ярих Зундуй ирээ ч билүү, яагаа ч билээ.
-Чи юундаа Зундуйг өмөөрөөв? Би ер ойлгохгүй байна.
-Би юу гэж Зундуйг өмөөрөх вэ? Бүгд адилхан төөрчихлөө шүү дээ. Хэн нь ч яагаа билээ? Элдэв эвгүй юм ёрлох арай эрт бус уу гэж байна би.
-Чи их сийрэгхэн тайван байгаа хүүхэн байна. Би ганц хүүгээ шуурганд алдчаад галзуурах гэж байна. Бүтэн шөнө шал нойтон хувцастай хүйтэн шуурганд балбуулсан хүүхэд одоо яаж амьд байхав. Чи бод! Өдий болтол миний өөдсөн чинээ хүү яаж тэсэхэв? Үүнийг чи ойлгомоорсон гээд цурхиран уйлсанаа, -Ийм харанхуй шуурганд эзгүй талд миний хүүг аврах юу таарахав? Юу ч таарахгүй. Гадаа дэргэдэх хүн үзэгдэхгүй байгаа биз дээ? Ийм нойтон цас ийм хүйтэн шуурганд яаж амьд байх юм бэ? Яаж амьд байх юм бэ? Ерөөсөө гайны Зундуйгаас боллоо. Гайны амьтан манайханд юугаа эрж салгалж ирэв ээ? Хөөрхий үр минь. Би одоо яах вэ? Чи надад хэлээд өгөөч. Би одоо яах вэ? гэж дэлбэрч, багтран ориллоо. Тэгснээ,
-Чи намайг хүүгийнхээ төлөө ориллоо гэж дургүйцээд байгаа юм уу, хаашаа юм бэ? гэж давшлав.
-Үгүй дээ, яалаа гэж би тэгэх вэ? Тийм дотортой хүн байна гэж чи яаж бодож чадаж байна? Ямар ч аргагүй аюул болчоод байна шүү дээ.
-Чи ч Зундуйд миний хүүгээс илүү зовж байх шиг ээ.
Сүрэн доош тонгойн нууцаар сэм уйлав. Жавзан,
-Түрүүнээс хойш чи аль орой төөрчихсөн миний хүүг дурсахгүй мөртлөө Зундуйг яриад байсан биз дээ. Би буруу юм хэлчихсэн бол өршөөгөөрэй. Миний хүү танайхаас болсон шүү. Та нар архидах гэж миний хүүг адуунд явуулсан. Би өөр юманд бол ингэж ярихгүй, тэснэ! Харин хүүгийнхээ амь насанд тулбал би юу ч хэлэхээс буцахгүй. Юу ч хийхээс ичихгүй. Намайг ингэлээ гэж юу гэж буруутгана тэр надад огт хамаагүй. Би тэнэг мунхаг эм. Хүүгээ осолдох юм бол надад амьд явах хэрэг ч байхгүй.
-Зөв өө зөв. Чиний хэлж байгаа түмэн зөв. Би бүгдийг ойлгож байна.
-“Зөв өө зөв. Түмэн зөв” гэж байгаа үгэнд чинь нэг өнгө цухалзаж байна. Үг өнгөтэй байдаг юм.
-Үгүй би тэгээд юу гэж хэлэх вэ, Жавзаан?
-Хүүг минь төөрүүлчээд зовохгүй байхдаа яахав дээ. Та нараас болж миний хүү осолдож байгааг чи ойлгож байна уу, үгүй юү?
-Ойлгоод зовохын ихээр зовж байна шүү дээ. Би чиний өмнө түмэн буруутай. Түмэн буруугаа үглээд яах юм бэ? Танай хүү аргагүй л манайхаас боллоо. Чи намайг хүүгийнхээ араас явуулах гэсэн юм уу? Тэгвэл би явъя л даа. Би төөрөхөөс айхгүй байна. Зовж шаналсан чиний дэргэд ингэж сууснаас явсан минь надад дээр ч биз.
-Би чамайг хүүгийнхээ араас явуулж төөрүүлэх гээгүй. Чамайг би хүүгийнхээ төлөө сэтгэл зовсонгүй, надтай хамт сэтгэлээ зовоогооч гэж гуйж байна.
-Миний сэтгэл зовж байна шүү дээ.
-Чиний сэтгэл зовж байгаа. Би чиний сэтгэлийг зовоогүй байна гэж хэлээгүй. Гэхдээ чи миний хүүгийн төлөө яагаад бусдаас илүү зовдоггүй юм бэ? Чи яагаад миний хүүг Зундуйтай адилхан хэмжээнд өрөвддөг билээ? Миний хүүг Зундуйгаас илүү өрөвдөх ёстой биш үү? Тэр чинь нялх хүүхэд. Архи уух гэж түүнийг явуулсан. Тийм хөөрхөн нялх амьтны амь насанд гай тарчихсан улс түүнийг бусдаас илүү өрөвдмөөр сөн.
-Хүүд чинь би бусдаас илүү зовж байна шүү дээ.
-Үгүй ээ, чи миний хүүд бусдаас илүү зовоогүй. Бусдаас илүү зовж байгаа хүн чамд нэг бий. Чи түүнд Жүгдэрээс ч илүү зовж байгаа юм биш үү?
-Жавзан минь бузар гээд Сүрэн нүүрээ дарав.
Жавзан,
-Би ер нь юу болоод байна аа? Учраа ч олохоо болилоо. Хүү минь нэвтэрсэн нойтон хувцастай хүйтэн шуурганд өчнөөн цаг боллоо. Өнөө өглөөхөн хүүгээ унтаж байхад дэргэд нь очоод духы нь үнстэл хүү минь сэрээд “Ээж яаж байгаа юм бэ? Сайхан зүүдэлж байхад цочоочихлоо” гэж уцаарлаж байсан юмсан. Юугаа зүүдэлсэн юм бол доо хүү минь. Би ингээд хүүтэйгээ дахиж уулзахгүй юм гэж үү?
...Зундуйд унаж яваа морины нь чих ч үл үзэгдэнэ. Аймшигтай хүчтэй цасан шуурга түүнийг морьтой нь хийсгэх ажээ. Түүнд шуурга уруудахаас өөр арга байсангүй. Цасан шуурга нүүр нүдгүй шавхуурдаж, хамаг хувцсыг нойтон цас шавлаа. Бүх хувцас нь нэвтэрсэн тул тэр дорхноо осгож, эрүү шүд нь тачигнан хавшиж, хамаг бие нь дагжин чичирч эхлэв. Зундуй осгож үхэхээ мэдсэнээр Нэргүй Жүгдэр хоёрыг үхсэн гэдэгт эргэлзэхээ болив. Ингээд өнгөрдөг байжээ. Өнөөдөр хүүтэйгээ уулзсан. Хүү нь өөрөөс нь салж чадахгүй байсан нь ийм учиртай байгаа юу? Охин минь ганц гэр энэ аюултай шуурганд яасан бол? Би үхсэн хүүрээ хийж айл доншуучлав аа? Надад одоо эхнэрийн хэрэг юу байна аа? Бузар бодлоосоо болж хичнээн хүний амь сүйтгэх бузар толгой вэ, би? гэж Зундуй өөрийгөө зүхсээр осгов. Хуруу гар нь час часхийж байснаа сүүлдээ мэдэгдэхээ болив. Гагцхүү морьтойгоо хүчтэй салхинд дэгдэж буйгаа нэг мэдэж, нэг больж явна. Ухаан нь орж гарч байх шиг. Амьд явах эрхээ тэр бээр аль түрүү Жүгдэрийнд байхдаа алдсанаа ухаарсан билээ. Түүнд үхэх шийд хангалттай хуримтлагджээ. Гагцхүү хүү охин хоёроо бодохоор гайхаш барагдана. Бас Нэргүй Жүгдэр хоёрыг хөнөөснөө ойлгож үхэл рүү зориглоно. Нэг мэдэхнээ тэр явган явж байгаа ч юм шиг. Нэг мэдэхнээ мориндоо чирэгдээд яваа ч юм шиг. Нэг мэдэхнээ голоос нь халуу буцлаад буй ч юм шиг. Зундуй нэлээд халамцуу тул амархан осгов. Архины халуун хуурамч байдаг учраас архи уусан хүн амархан осгодог ажээ.
...Жүгдэрийн үүдэнд машин тулж зогслоо.
-Машин! гээд Сүрэн ухасхийв. Сумын дарга жолооч Нэргүй гурав орж ирлээ. Жавзан “Чи минь амьд уу?” гэж бахираад хүүгээ тэвэрч авав. Нэргүй ээжийнхээ нулимс шүлсийг хацраасаа арчиж, нэрэлхсэндээ,
-За за ээж минь больж үз гэхэд Жавзан,
-Ээжийн нь үнхэлцэг эгээ л хагарчихсангүй гээд уйллаа.
Нэргүй,
-Жүгдэр гуай хаачсан бэ? гэхэд,
-Жүгдэр чиний хойноос яваад удаж байна гэцгээв.
-Яаж байгаа нь тэр вэ? Зундуй гуай бас хаачсан бэ?
-Бас л чиний араас гарсан.
-Тэднийг харанхуй шуурганд явуулж зэрэг зэрэг төөрүүлдэг нь яаж байгаа юм бэ? Нэг нь төөрвөл болоо биш үү? Ээжийн хийж байгаа ажил даа энэ гэхэд сумын дарга,
-Одоо тэгвэл хоёр хүн эрэх болжээ. За яахав тайван бай гэхэд “тайван бай” гэсэн үг Жавзангийн тархи руу цохих шиг болж тэр бээр энэ үгийг хэлж байсан Сүрэнгийн өөдөөс харж гэмшингүй хулмалзав.
Сумын дарга,
-Хамгийн гол нь хоёуланг олох хэрэгтэй. Маш хүйтэн байгаа нь гол аюул. Осгоно шүү! гэснээр яриа дуусаад бүгд бодолд оров.
Сүрэн Нэргүйгээс,
-Чи машинтай яаж таараа вэ? гэвэл Нэргүй,
-Би адуугаа уруудахаар Дорж гуайн саравч руу чиглүүлсэн маягтай даялуулаад явсан чинь сохор азаар яг саравчин дээр орчихсон. Тэгээд яахав, хашаанд орж сурсан адуу өөрсдөө саравч руу давхиад орчихсон гэж баяртай мэдээ дуулгав.
-Чи тэгээд даарав уу?
-Гайгүй ээ. Тэдний төлийн пүнз бараг гэр шиг юм. Би нороо ч үгүй. Пүнзний аман дээр гал өрдөөд сууж байтал шөнө дундаас хойш машин миний галын гэрлээр давхиад ирсэн. Харин бид наашаа гараад гэрээ олохгүй зөндөөн төөрлөө. Бид сая гадаахь дэнлүүний гэрлээр ирэв гэхэд сумын засаг дарга,
-Цаг агаарын онц аюултай үзэгдэл болно гэж радиогоор зарлаад байсан шүү дээ. Танай багийн нутагт радио долгион барихгүй байгаа юм байж л дээ. Орой шуурга эхлүүт багуудад хүмүүс гарсан. Харанхуй шуурган дунд гал гялсхийх шиг болоод. Юу вэ гээд хүлээтэл гал дахин гялсгээд алга боллоо. Тэгээд бид Нэргүйг оллоо л доо гэж ярьснаар тэд Жүгдэр Зундуй хоёрын эрэлд гарлаа. Нэргүйн араас Жавзан “Хөөе Нэргүй, чи бас явах нь уу?” гэхэд хүү нь дуугарсангүй гараад явчихав.
Мэдээж хоёр хүүхний байдал нэлээд өөрчлөгджээ. Гал түлж суусан Сүрэнд Жавзан дөхөж очоод,
-Галыг чинь найз нь түлье гэснээ хэлэх үгээ олж ядан, -Энэ тэнгэр гэнэт арилчихдаггүй л юм байх даа. Жүгдэр хөвөнтэй дээлтэй л явчихсан биз? Ядаж дулаан хүрмээ давхарлаж өмсөх нь яав даа гэв.
-Хүний хүүхэд төөрүүлчээд тэр үед дээл хувцас солих ухаан Жүгдэрт ороогүй биз. Надад ч тийм ухаан орсонгүй.
Жавзан санаа алдсанаа,
-Зундуй ер нь өнөө орой манайханд яах гэж ирсэн юм бол? Тэр бас хөөрхий яав? Хоёр өнчин хүүхдийн нь заяа түших байгаа. Жүгдэр Зундуй хоёр ерөөсөө явалгүй гэртээ Нэргүйг хүлээгээд сууж байдаг байж. Тэгсэн бол Нэргүй ирээд өдийд хичнээн сайхан байхав гэлээ.
...Нохой хуцах бүдэг чимээ гарах шиг болов. Нөгөө хоёр хаалгаар чихцэлдэн гарлаа. Шуурга ялимгүй сийрсэн ч юм шиг. Нохой хуцах чимээнээр нөгөө хоёр дөхөж очвол Нэргүйн үүдэнд нохой нэг юмыг сүрхий боргон ээрч байх шиг. Тодорхой юм үзэгдсэнгүй. Тэгтэл хүн дуугарах шиг болов. Нөгөө хоёр бие биеэ нудраад анирдлаа. Дүнгэр дүнгэр ярих чимээ яах аргагүй гарч байна. Хоёр хүүхэн айсаар айсаар дөхлөө. Нохой нь нэг юмыг бүр урчих гээд дайраад буй чимээ тодров. Жавзан түрүүлж очсоноо буцаад Сүрэн рүү гүйж ирээд,
-Яана аа. Манай гэрийн үүдэнд нэг хүн урагшаа харж суучаад ганцаараа яриад байна гэхэд Сүрэн,
-Нөгөө хоёрын чинь нэг л байлгүй гэхэд Жавзан,
-Биш ээ, үгүй ээ, биш байх аа. Нохойд хуцуулан ганцаараа яриад сууж байсан. Аймаар харагдсан гэлээ.
Сүрэн,
-Тэр хоёроос өөр хэн байдаг юм бэ? гээд тийшээ явав.
Жавзан тийшээ дахин ойртохоос халгаад үлдэхдээ Сүрэнгийн араас,
-Сүрээн, тэр хоёрын хэн нь ч биш байх аа гэхэд Сүрэн,
-Биш ч байлаа гэсэн шуурганд төөрч осгосон хэн нэгэн байна биз дээ гэж уцаарлаж буй нь бүдэгхэн сонсогдов.
Сүрэн нохойгоо зандарч дуугүй болгоод өөрөө чимээгүй болчихлоо. Жавзан ганцаараа ярьсан хүнээс цочсондоо одоо хэр тайвширч чадсангүй. Тэгтэл Сүрэн түүнийг дуудлаа. Зундуй дан өмд цамцтай ямар ч ухаан мэдрэлгүй ганцаараа гүвэр гүвэр ярьсаар сууж байна. Хоёр хүүхэн түүнийг дамжлан гэрт оруулав. Түүний зүс царай аймаар болжээ. Бөмбөгөнөтөл чичрэх зуураа дэмийрнэ. Үг нь сайн мэдэгдэхгүй аж. “Яасан халуун юм бэ?” гэнэ. Тэгснээ “Халууцаад байна” гэлээ. “Хүйтэн ус өгөөч. Хүйтэн ус” гэж үглэв. Нөгөө хоёр хэрхэхээ мэдэхгүй сандарлаа. Юутай ч дулаан дээл нөмрүүлэв.
-Халуун цайд шар тос унагаад өгөх үү?
-Осгосон хүнд цэл хүйтэн ус өгдөг гэл үү, яадаг гэдэг билээ?
-Жавзан минь шалавхан ор зас. Үстэй дээлээр дарчихъя.
-Хөөрхий, хөл гар нь хөлдчихсөн бол яана аа?
Зундуйд мэдрэл алга. “Яасан улаан юм бэ” гэнэ. “Яасан халуун нар вэ” л гэнэ.
-Архи балгуулах уу?
Зундуй тооно өөд нэг юм барьж авах гэж буй мэт гараа сунган сарвалзаад,
-Дулмаа! Дулмаа! Надад хүйтэн юм өгөөч! гэснээ дэргэдээ зогсож буй Жавзанд хандсан маягтай амьгүй нүдээр эвгүй гөлрөөд, -Чи хөөе, Дулмаа юу? гэхэд Жавзан айсандаа займарч зогсов. Галгүй амьгүй аймаар нүд Жавзан руу гөлөрсөөр. Зундуй архи балгаж чадсангүй, цацаад асгачихлаа. “Дулмаа. Чи хаана байна аа? Үүр цайчихлаа. Босох болоогүй юү?” гэж дэмийрнэ. Жавзан,
-Ийм юм болох гэж бас байдаг аа? Надаас л боллоо. Жүгдэр одоо ийм болчихсон яваа байх, яана аа. Сүрэн чи Жүгдэрийг явуулахгүй гээд зүүгдчихгүй даанч яав даа? Би тэр үед Нэргүйдээ зовоод өөрийн ухаангүй байжээ. Одоо бодоход өөрийн ухаангүй байсан болтой. Надаас бүх юм гайтлаа. Би яасан нүгэлтэй эм бэ? гэж уйлагнахад Сүрэн,
-Чиний буруу гэж юу байхав. Үрийнхээ хойноос зовохгүй эх гэж яаж байхав. Би үр хүүхэд төрүүлээгүй ч гэсэн чамайг бүрэн ойлгож байсан гээд Зундуйд бүлээн юм балгуулах гэж оролдоно.
-Осгож үхэж байж хамаг хувцсаа тайлдаг нь яаж байгаа юм бол?
-Хүн осгохоороо хувцсаа тайлдаг гэдэг үнэн юм даа. Доторх амь халуун нь үхэх дөхөхөөрөө гадагшаа гарч, амь нь тэмцэтлээ халууцдаг гэж сонссон шиг байна. Эцэстээ нэг их халууцаад амь тавьдаг гэсэн.
-Бурхан минь, тэгвэл наадахь чинь яг үхэх гэж байжээ?
-Жаахан азнасан бол амь тавих байсан байх. Ийм харанхуй шурганд яаж гадаа ирэв ээ? Ёстой сохор аз таарч дээ.
-Хөөрхий, өөрийн ухаангүй болохоор үүдэнд ирсэн хэрнээ гэрт орохоо мэдсэнгүй. Халтар нохой хуцаагүй бол манай гадаа хаяанд өнгөрөх байж. Тэгсэн бол яана аа. Хүмүүст юу гэж хэлнэ ээ?
-Бидний хүмүүст хэлэх үг ч яамай. Азтай улс ч ингээд хүрээд ирдэг байж. Азгүй нь яадаг юм бол доо? гэснээ Сүрэн эвгүй үг хэлсэндээ гэмшиж, -Жавзан минь, би чиний сэтгэлийг зовоох үг хэлчвүү дээ. Совин татаад байна. Миний дотор удахгүй онгойх байгаа гэхэд Жавзан би түрүү Сүрэнгийн сэтгэлийг ингэж засах минь яав даа гэж харамсав.
Тэр хоёр Зундуйн аманд халбагаар бүлээн цай балгуулж, хөрсөн хөл гарыг барилна. Зундуйн царай цэл хөхөрч амьсгал холдон холдон бүдгэрсээр. Хоёр хүүхэн яах учраа олохгүй ч Зундуйг ноолсоор ажээ. Зундуй үе үе дэмийрч “Би ханьтай болоод охиноо сургуульд явуулна. Миний охин онц сурна. Би авгай авна. Жавзаан чи” гэж их тод хэллээ.
Жавзан сандарч,
-Наадахь чинь юу гэнэв ээ? гэлээ.
-Орой Жүгдэр бид хоёрт тэгж ярьж байсан юм.
Жавзангийн дотор нэг юм оров янзтай нүд нь сортолзлоо.
Тэгтэл радио гэнэт цочтол хашгирав. Долгион орж ирж, радионы дуу нэг тодорч нэг бүдгэрч чимээ тасарснаа дахин паржигнаж гарлаа. Хань хамжааны хүслэн болсон хоёр хүүхэн гэнэт тэнгэрээс аврагч бурхан гэрт заларсан аятай догдолж, эгээ л Жүгдэрийг аварсан тухай тэр хоёрт мэдээлэх гэж Төр засаг долгион зориуд цацсан юм шиг горьдох нь өрөвдөлтэй. Харамсалтай нь радио тасалдаж паржигнаад энэ тэндээс ганц хоёр үг сонсогдов. Оюу толгой Таван толгой гэснээ унтарч Сайншандын цогцолбор гэж дуу тавиад бүр паг. Хуушуур хайрах мэт шажигнаснаа хэвтээ тэнхлэгийн төмөр замаа Таван толгойгоос Улаангом Өлгий Цагаан нуур гээд овоо яримаар болсноо гацчихав. Хоёр хүүхэн гэнэтийн шуурганы талаар л сонирхсон нь мэдээж. Таван толгойгоос зүүн тийш Сайншанд Чойбалсан хүртэл төмөр зам гээд амьсгал хураав. Хоёр хүүхэн гомдолтой хоцорлоо. Тэгтэл дахин дуу хадаж, Дөргөн Тайширын усан гэснээ цэр нусандаа хэсэг цацаад сэргэхдээ бага оврын атомын цахилгаан станц гээд дахин бөглөрөв. Намын амлалтын ээлжит нэвтрүүлэг таарчээ. Үйлдвэржилт дээр нэмэх нь цахилгаанжилт, нэмэх нь төмөр зам гэж донгосоод шуурганы талаар ганц үг ганхийсэнгүйд гамшигт нирвэгдсэн хоёр эмэгтэй гомджээ.
Аюулт үзэгдэл нөмөр хоргогүй нүцгэн талыг шөнө өдөр хоёр хуу арчаад гэнэт эхэлсэн шигээ гэнэт арилчихав. Цасанд дарагдсан хахир талаас өндийж ирэх амьтай голтой хүн мал үлдэж үү? Шуурганд гөлчийтөл үлээлгэсэн нүд алдам хов хоосон тал гялалзан цайвалзах нь даанч дээ гэмээр яасан цэвдэг яасан харгис вэ?
Тэнгэр арилмагц өл алдсан хонь хашаандаа майлалдаж, Сүрэн тэднийг хашаанаас гаргаад хойноос нь түлш дууссан тул хөр цасан дотроос аргал түүхээр шээзгий үүрээд дагав. Ухаан ороогүй Зундуйг Жавзан арга буюу бөөцийлөн гэрт ганцаар хоцорчээ. Сүрэн хонин сүргээ даган ойр хавьдаа арай өндөрлөг товцог дээр гарав. Эргэн тойрон дун цагаан. Шуурганы дараахь амьдралгүй хов хоосон орчлон. Тэнгэрийн хяхуу арилах яагаа ч үгүй тун ч жихүүн агаад салхины эрч тийхнээрээ. Хаяа хязгааргүй чив чимээгүй цасан тал дээгүүр бүсгүй хүний хоёр хөөрхөн хар нүд түгшүүртэй еэ бэдэрнэ. Нулимс хурсан хоёр гоё нүд шинэхэн цасан далайн дунд торойх цэг хайна.
Нүд алдам мөртлөө торойх бараагүй дун цагаан хоосон тал үүлгүй тэнгэрийн хурц наранд цавцалзан гялбалзаж, нүд царгих агаад хаа ч юм бэ орших ганц цагаан суварга цасан дотроос үл ялгарна. Хоосон хөндийн өнчин суварга дориун сүрлэг агаад шив шинэхэн. Өнгөрсөн аюулт шуурганд суварга ажраагүй бөгөөд харин нөмөрт нь зузаан хунгар овоорчээ. Суварганы нөмөрт тогтсон зузаан хунгараас хүний залбирсан мэт хоёр гар дөнгөж цухуйж буйг эзгүй их талд хэн яахан олж харах билээ. Шуурганд осгож ухаан мэдрэл алдсан нэгэн чулуун суваргыг гэр байшин хэмээн горьдож, хаалга үүдий нь олж орж амь гарах гэж тойрон тэмтэрсээр сөгдөн унасан агаад галзуурсан догшин шуурга түүнийг зузаан хунгараараа сайтар хучаад нойрсуулжээ. Суварга годил мэт цул байсан нь даанч харамсалтай. Алтан тоногтой цоо шинэхэн суварганы нүнжиг бузгай хөрөнгөөр бүтсэнээ илтгэнэ. Суварганы нүүрний гүнгэрваанд залсан алтадмал бурхан түүнд минь хань болсон биз ээ гэж үлдэгсэд нь сэтгэл юугаа хуурах л үлдэж дээ.
...Хэд хоногийн дараа Жүгдэр сумын эмнэлэгт ухаан орсон юм. Түүнийг ухаангүй байхад эхнэр нь хэд хоног нойргүй сахижээ. Сар гаруй эмчлүүлэв. Хөлдсөн хоёр гараа тайруулах байх гэж айж байсан нь өнөөдөр эмч нар тайрах шаардлагагүй болсныг мэдэгдэв. Хэд хоноод эмнэлгээс гарах гэнэ. Жүгдэр Сүрэн хоёр дуу алдан хөөрч хүүхэд шиг тэврэлдлээ. Баярласан Жүгдэр уртаар санаа алдаад,
-Хань чинь үхээд бослоо доо, хонгор минь. Одоо хоёулаа гэртээ амар мэнд харих боллоо. Манай гэрийг сахиж суугаа Зундуй Жавзан хоёр өдийд хоорондоо бузгай дасаа биз. Жавзангаа Зундуйнтай айл буу гэж хоёулаа очоод ятгана аа хөө. Тэгээд Зундуйн охин хөөрхий сургуульдаа яваг гэж албаар хөгжиж, сэтгэлийнхээ буртгийг арилгахыг хичээв. Тэгснээ уртаар санаа алдаад Сүрэнгээ хайрлан үнсчээ.
Зуд зулагтай гэж... Эргэн тойрон нов ногоон. Хязгааргүй цэл ногоон орчлон. Далайн тэвш шиг нүд цуцам хөндийг бялхан цэлэлзэх ариун дагшин агаар мандалд Жүгдэр Сүрэн хоёр хос загас адил умбаж, аргамаг хүлгийн эрчээр гэр өөдөө хурдалж явна. Юутай сайхан! Юутай их аз заяа гээч вэ? гэж Жүгдэр нууцхан уулга алдаад хойшид хормойн бузаргүй ариун журамтай явахаа цээжнийнхээ мухарт андгайлж, хөөрхөн Сүрэнгээ өрөвдөн уучлалт сэм гуйж гэмших тусам хөөрхөн Сүрэн нь улам хөөрхөн харагдаж, Жүгдэрийн дотор зумарч явав. Ухаалаг гэргий нь Жүгдэрийн хайрыг мэдэрч итгэл цацруулсан харцаар хариу төөнөх нь тэсэхийн аргагүй. Энгүй тэнгэр, газран далайн завсар зовох өдөр байвч жаргах өдөр бас ирдэг ховорхон нутаг даа.
2010-05-30

Хэцүүхэн хэд хоног

Тавхай уг нь хурдан морь нэг их сонирхдоггүй нэгэн. Тиймээс хурдан морь уяж сойж үзээгүй эр. Тавхайнтай саахалт нутагладаг Саарай гэж нэг хурдан морины өвчин бий. Саарай хамаг мал хөрөнгөө хурдан моринд өгнө. Тэглээ гээд үнэлж авсан морь нь олигтой давхиж түүнийг баярлуулахгүй. Саарайн тэр их дурыг дагаад сойсон морь нь ядаж айрагдахгүйд нутгийн ах дүү түүнийг өрөвдөнө. Саарай Өөлдөөс нэг цуутай хурдан авчээ. Ямар үнээр авав гэхэд тэр нэрэлхээд хэнд ч хэлсэнгүй. Үсэргээ сунгаанд Саарайн үнэтэй хурдан өнгөлж түүнийг урамшуулав. Тэгтэл Тавхайн хонины хүүхэд унаж явсан хээр үрээгээр үсэргээний морьдын хажуугаар сайн дураараа уралдаад тасархай хол түрүүлжээ. Тавхайн хонины хээр үрээг Саарайн нөгөө үнэт хурдан ч гүйцсэнгүй. Хонины номхон хээр үрээ эгэлгүй хурдан хүлэг болох нь ингэж илэрлээ. Тавхай морь уях дургүй юм чинь хээр үрээгээ уясангүй. Тэдний хээр үрээг Саарай уяжээ. Хээр үрээ хэдэн жил нутагтаа ямар ч ажнайд гүйцэгдсэнгүй. Ямагт түрүү магнай болов. Хээр үрээ насанд нийлээд улам олон түрүүллээ.
Морио дандаа түрүүлээд байхаар Тавхайд хурдан морины дур орж эхлэв. Орон нутагтаа төдийлөн анзаарагдаж яваагүй Тавхайн нэр “хурдан морьт Тавхай” хэмээн хэдэн суманд алдаршлаа. Уулзсан таних танихгүй хүн болгон Тавхайг хүндэлж, зарим нь бүр долигноно. Тавхайд “үгүй бас хачин юм аа” гэсэн бодол төрсөнгүй, тэгсгээд аархах, бусдын морийг басамжлах зан дотор нь оволзсон авч түүнийгээ тэр бээр нууж чадахтайгаа нэгэн билээ. Сумын нам захиргаанаас сүүлийн жилүүдэд албан журмын мах сүү ноос ноолуур арьс шир нэхэх нь гаарч толгой өөд татах аргагүй болсон цагт Тавхай хурдан хээрээрээ бухимдаж гунихарсан сэтгэлээ хуурдаг болжээ. Тиймээс хурдан моринд Тавхай мал өсгөх маршал Чойбалсангийн төлөвлөгөөний хажуугаар үйлийн үргүй дурлав.
Тэднийх овоо хэдэн хөөрхөн малтай. Жилд хорь гаруй ирэг, арваад сэрх, дөрөв таван шараа хоршоонд өгнө. Тэглээ гээд харамсахгүй. Яагаад гэвэл бүх айл эр сувай малаа хоршоонд өгч байгаа юм чинь. Тавхай нам засагт гомдоод л, хээр морио уяад л, хээр морь дандаа түрүүлж түүнийг баярлуулаад л, нэг иймэрхүү маягтай амьдарч байв. Сүүлийн үед Тавхай нам засгаас болсон уу, хурдан хээрээсээ болсон уу, архи олдвол уух сонирхолтой боллоо.