Эзгүй хээрийн өнчин суварга

Хоёр гэр урт саравчны баруун зүүнд зайдуухан. Цас хайлмагтсан хаврын ховорхон налгар өдөр атлаа тэнгэрийн хаяа цаагуураа нэг л дүнсгэр дүлий. Баруун гэрт дөч орчим насны шандаслаг хүрэн эр Жүгдэр ганцаараа “Үнэн” сонин гарчиглана. Багийн дарга санаатай юм. Тэгтэл зүүн гэрийн хаалга дотроосоо үл ялим онгойж, гуч гаруй насны Жавзан эрэвгэр сэрэвгэр нүдээр хавь ойрыг нууцхан тагнав. Тэртээ баруун хамрыг шээжгий үүрсэн аргалчин хүүхэн давж, толгой нь торолзсоор далд орлоо. Жавзан үс гэзгээ янзалж, бүсээ шавхийтэл ороогоод саравчны араар мяраасаар баруун гэрт орохын өмнө бас ойр хавийг эргүүлдэн судлав.
Жавзанг орж ирэхэд Жүгдэр инээмсэглэн сонингоо хойш хаяж, нөмгөн дээлээ нэлмийлгэн босоод,
-Цаадхийнхаа барааг сайн харсан биз? гээд орон дээрээ хэвтэв.
-Аргал ховор болохоор баруун ухаа даваад бүр арилаад өглөө гээд Жавзан нүүрээ дарж, “Ёо ёо, ямар муухай юм бэ?” гээд ичих аальгүйтэхийг хослуулав.
...Сархиалаг толгодын завсар дахь ташуу хондонд ганц гэр айл бараантах агаад Зундуй өглөө сэрж ядна. Тэгтэл Зундуйн чихэнд гэргийн нь дуу аялах зөөлхөн чимээ сонсогдлоо. Гэргий нь дууны аяыг мөн ч гоё олно шүү. Тэр их бүдэг аялж байна. Түүнийхээ сонсогдох төдий бүдэг авиаг үүрд алдчих гэж буй мэт Зундуй нойрон дундаа чих тавин чагнав. Их ч хөөрхөн дуу юм, их ч хөөрхөн дуулж байна. Гэнэт Зундуйд юусан билээ? гэсэн бодол төрмөгц дотор нь зарсхийв. Бурхан болоод хэдэн жил өнгөрч буй ханиа санаад цочлоо.
Тэгтэл охин нь гэрийнхээ гадаа хаяаг налаад ээжийнхээ дуртай дууг зөөлхөн аялж суугаа юмсанж. “Охин минь ээжийгээ санаад гиеүрч сууна. Ээжтэйгээ яасан адилхан дуутай юм бэ? Адилхан ч гэж дээ, ерөөсөө яг л ээж байна шүү дээ” гэж Зундуй сэм уулга алдаад өөрийн эрхгүй нулимс унагав.
Өнчин хүү нь сумын сургуулийн дотуур байранд эгчээсээ илүү ээжээрээ битгэрч суугаа. Мал төллөөд хүүгээ эргэж чадалгүй өчнөөн сар өнгөрчээ. Ерөөсөө өнөөдөр муу хүүгээ эргэе гэж Зундуй шийдэв.
Хүү нь аавыгаа харуут гүйж ирээд хүзүүгээр нь тас тэврээд уйлчихлаа. Зундуйд хэлэх үг олдсонгүй. Аавыгаа алдчих вий гэсэн шиг хүү нь чанга чанга тэвэрч урт урт санаа алдана. Зундуй хүүгээ зөндөөн үнсэж эрхлүүлэв. Хоёулангий нь дотор овоо уужрах шиг. Ойрд төв орж ирээгүй болохоор Зундуйд сэтгэл сатаарах юм мундаагүй ч тракторч Бадарчтай уулзаж, жаргал зовлонгоо хуваалцсан нь гойд байлаа. Бадарч олон жилийн өмнө хар нялхдаа бас Зундуй шиг ханиасаа хагацаж өнчирсөн эр. Бадарч саявтар ханьтай болсон гэнэ. Зундуйг гэртээ аваачиж дайлав. Хоёул хөөрхөн халлаа. Ганцаараа хорвоог туулна гэж Бадарч уг нь өөртөө андгайлсан юмсанж. Гэсэн хэдий ч чадсангүй гээд Бадарч санаа алдаж байна. Тэр хоёрын зовлон ижил тул яриа их таарна. Хань хамжаатай болсон нь дээр юм байна гэж Бадарч Зундуйд үг цухуйлгав. Хоосон хорвоо юм ч үгүй мөртлөө яасан ч хатуу юм бэ гэж хоёул халаглаж, халамцуу эрсийн зангаар уярцгаав. Хүү нь дагаад салдаггүй. Зундуй хүүдээ чихэр боов авч өгч аргадаад “Миний хүү аавыгаа дагаж битгий уйлаарай. Эр хүн уйлах муухай” гээд салахад хүү нь нүд дүүрэн нулимстай ч “Аав аа би уйлаагүй ээ. Эр хүн уйлах муухай” гэж хоолой чичрүүлсээр хоцров. Зундуйг хөдлөх зуур хүү нь “Аав аа” гэв. Зундуй эргэж, “Юу гээв, миний хүү” гэвэл хүү нь жаахан халгаснаа “Аав та Бадарч гуай шиг хөөрхөн ээж бидэнд аваад ирэхгүй юм уу?” гэлээ. Зундуй юу гэхээ мэдсэнгүй.
Зундуй буцахдаа нэг шил архи аваад өвөртөлчихөв. Зам салдаг хөтөл дээр дөрөө мулталж, овоонд чулуу нэмээд, тамхи татаж, бодолд орж нэлээд суулаа. “Жүгдэрийнд буух уу, болих уу?” гэж тунгаав. Шороо манарсан хар хаврын тэнгэр их л судгар. Зундуй “тэнгэр бүрхчихэв үү, миний нүд бүрхчихэв үү?” гэж эргэлзэнэ. Хэдэн жил түүний нүдийг нулимс бүрхэж яваа билээ.
...Алсхан гарч арагаа хөх аргалаар дүүргэсэн Сүрэн гэрийн зүг шуудрав. Сайхан аргал түүсэндээ тэр бээр урамтай. Дүүрэн шээзгий нуруунаас дарж, үүрэвч хоёр мөр холгох авч Сүрэн тоосон шинжгүй гунхалзана. Бас амандаа шинэ дуу гиншинэ. Нас гуч гарсан ч хүүхэд төрүүлээгүйгээс онгон галбираа бараг алдаагүйн дээр бие эрүүл чадал залуугаараа ажээ.
Гэрийн хаяанд Сүрэн шээзгийтэй аргалаа түг хийтэл буулгахад Жүгдэр давхийн цочиж, данхтай цайгаа бүлээн эсэхийг шалгаж, алгаа наав. Сүрэн арагаа налж суугаад хэсэг зуур нуруугаа амраав. Жүгдэр гэрт байж суухаа олж ядсанаа гарч эхнэрээ нүүр дүүрэн баяслаар угтаж,
-Өө чи минь, ямар сайхан аргал түүгээв? гэхэд гэргий нь,
-Аргалын сайхан азтай хүнд олддог юм гэв.
Жүгдэрийн дотор пал хийсэн авч тэр бээр,
-Ийм сайхан аргал ойр хавьд үлдсэн юм байжээ? Ийм аргал хаанаас түүснээ чи Жавзанд бүү хэлээрэй. Цаадахь чинь одоохон гүйж очоод хамчихна шүү гэж хэлчихээд, амнаасаа унасан үгэндээ уур нь хүрэв.
Сүрэн хаврын хавсарганд нүүрээ муухай болчихно гээд шилэн алчуураар ямагт битүүлж аргал түүдэг бөгөөд зангидсан алчуураа авч аргалын үйрмэг болсон гоёхон цагаан хүзүүгээ арчаад Жүгдэрийг гэнэн хөөрхөн нүдээр энхрийлэн харлаа. Жүгдэр уртаар санаа алдав.
Орой болжээ. Тэнгэр бүрхэж бүдийсээр. Жүгдэр босож,
-Ерөөсөө адуугаа бөөгнүүлье. Тэнгэр муухайрах нь шиг байна. Хаврын тэнгэр хартай нь дээр гээд унинаас хуйваа авч бүсэндээ хавчуулж зогстол хэн нэгэн “Нохой хорио” гэх чимээ өгөв.
Сүрэн,
-Орой болсон хойно хэн манайд ирдэг билээ? гэвэл, гарах гэж үүдэндээ зогссон Жүгдэр буцаж суугаад,
-Дуу нь Зундуй шиг л байна. Чацуутан маань ойрдоо манайд ирээгүй. Ирж уулзана гэж яриад явна гэсэн. Өдөр болгон хонь хариулаад зав нь болдоггүй биз. Өнөөдөр нэг мултарч дээ гэв.
Сүрэн нохой хорихоор үүдээ сөхөөд,
-Зундуй чинь дүрээрээ! гээд инээд алдсаар гарлаа.
Зундуй босго алхуут Жүгдэрийг харж жуумалзсанаа,
-Зээ-ээ мэнд сайхан уу? гэж уянгалуулсаар баруун хоймор гарав.
Жүгдэр тулганы урдуур тойрч очоод Зундуйтай гар зөрүүлж золгох гэтэл халамцуухан Зундуй “Ах нь дүүгээ үнснээ” гээд найзыгаа үнсэх гэхэд Жүгдэр толгойгоо бултуулаад “Ийм жоохон хүүхэд ахыгаа тэгдэггүй юм. Харин өвөө нь дүүгээ үнсье” гэж тэр хоёр ноцолдлоо. Хоёул наргианаа болиод тухлан сууцгааж, хөөрөг гарган тамхилав. “Мал сүрэг мэнд, тарган тавтай хаваржиж байна уу?” гэж мэндлэх зуур хоёулангий нь дүрсгүй хүүхэд зан хөдөлж, “За сунигар Зундуй гуай хаа хүрэх гээд сунийлгаж явна” гэхэд нөгөөх нь “Нэг муу тайлаг алдчихаад. Түүнийг хайж явна” гэж дамшиглав.
Тэр хоёрын тоглоом тохуунд Сүрэн дургүйцэж,
-Одоо та хоёр ямар хүүхэд биш бие биеэ хочилдгоо болимоор юм даа. Тэнэг зангаа орхиж, жаахан тохь суудаг болоосой. Өөрсдөд нь тийм сайхан байдаг юм байх даа гэх нь зөвхөн хөнгөн маяг гэлтэй.
-За больё больё Сүрэн минь гээд Зундуй, -Өнөөдөр төв орж хүүгээ эргээд. Цагаан сараас хойш гэрээс гараагүй. Малгайн утаа сэргээж явна. Төв дээр муу Бадарчтайгаа уулзаж, зовлон жаргалаа хуваалцах зуур пийшингээ жаахан галалчихлаа. Болно биз дээ Сүрэн гуай? гэв. Зундуй,
-Би цагаан сараас хойш хатуу юм амсаагүй л дээ. Тэгээд төвөөс чигээрээ харих юм билүү гэснээ танай энэ муу Тайлагтай, тайлаг гэнэ Жүгдэртэй уулзмаар санагдаад бүр болж өгсөнгүй. Жолоогоо нааш нь даялуулсаар байгаад хүрээд ирлээ. Жүгдэртэйгээ уулзаж ярьж хонох сон гэж уг нь их бодогдсон золиг байгаа юм гэснээ өврөө суйлан нэг лонх архи гаргаж ширээн дээр тавиад, -Ерөөсөө үүнийг гаргаад тавьчихъя. Өврөөс хайраад ч байна гэлээ. Жүгдэр,
-Чи ганцаараа биш хоёулаа яваа юм аа гэхэд Зундуй,
-Ярианы чимэг болж магадгүй гээд өвөртөлчихсөн юм гэв.
Тэгтэл хажуу айлын Жавзан хүүхний хүү Нэргүй орж ирж, мэнд ус солилоо. Тэнгэр муухай тул Жүгдэр тооно өөд хялалзсанаа,
-Зундуй минь тэнгэр аягүйрхаж магадгүй нь. Би эртхэн явж, адуугаа цуглуулж авчраад шуурга шуурвал хашчихъя. Идээ эзнээ таних биш чи Сүрэнтэй хуучлангаа наадхиасаа хүртээд сууж бай. Би удахгүй ирнэ гэв.
-Тэгээ хөө. Хэрэг хартай нь дээр. Баараагүй бол сайхан.
Тэгтэл Нэргүй,
-Би адуугаа аваад ирье. Та хоёр тайван хууч хөөр! гэхэд Зундуй олзуурхан,
-Нээрэн тэгэлгүй яахав. Ийм хүүхэд байхад энүүхэнд байгаа адуунд давхиулалгүй яах вэ? Өөрөө явъя гэж байгаа нь овоо доо. Бид хоёрыг ганц гожингоо тухтай ууг гэж бодож. Ухаантай хүү байна. Яв гэхэд явахгүй хүүхэд бий шүү. Ийм юманд би их уярамтгай болсон хүн. Дорхноо уйлна гэж үгсэв.
Нэргүйг гарах хооронд Жүгдэр түүнд адууныхаа цаагуур наагуур жалга судаг руу сайн өнгийгөөрэй. Гүү унагалаад хаягдаж магадгүй гэж захилаа.
Хоёр найз баярлан тухлав. Зундуй,
-Нээрэн өнөөдөр танайд ирж хуучилж хономоор санагдаад бүр болж өгсөнгүй. Гэрийнхээ зүг мориныхоо амыг хэд хэд эргүүлэх гээд чадсангүй наашаа татагдсаар хүрээд ирдэг байна шүү гэхэд Жүгдэр,
-Ээ мэдэхгүй чи надад татагдав уу манай айлын Жавзанд соронздуулав уу? гэж дооглов. Сүрэн,
-Зундуй чи нээрэн манай Жавзанд санаатай ирсэн дэг шүү. Тийм биз? Чи түүнд санаатай гэдгээ ноднин Жүгдэрт дурссан гэсэн биз дээ? Жавзан та хоёр нийлбэл хэн хэндээ зүгээр дээ гэв.
-Үгүй тэгээд юу ч гэмээр юм бэ дээ. Заримдаа янз бүрийн юм толгойд орох л юм. Хорвоог барахад бас арай болоогүй санагдана. Та хоёроос нуугаад яахав. Сүрэн чи энэ Жавзанд миний бодлыг цухуйлгавал яана.
-Надаар хэлүүлэх юу байсан юм бэ? Та хоёр ямар хүүхэд биш.
-Хүүхэд биш тусмаа зовоод байх юм.
Жүгдэр эвгүй хувирсан царайгаа дүйвээлж худлаа хөхрөөд,
-Жавзан та хоёр хүүхэд биш ч гэлээ ямар өвгөн эмгэн биш. Зундуй минь гялалзуулаад өгнө өө хөө гэлээ.
-Гялалзуулахаа алд. Нэг л эвгүй оргиод байна. Сайхан ханиасаа хагацаад ингэж явах ч гэж дээ гээд Зундуй архи уув. Тэгснээ,
-Өнчирсөн хүн хааяа үеийнхээ нөхөдтэй ингэж сэтгэл сэргээмээр санагдах юм. Гэхдээ архинд толгой мэдүүлж хоёр хүүхдээ зовоохгүй шүү. Холоо хэвтэнэ гэж бардангуй ханхалзлаа.
-Тэгж бодох чинь тун зөв. Охин хүү хоёр чинь овоо өсчихлөө.
-Яахав дээ зайлуул, овоо л болцгоосон. Охин минь онц сурдаг байлаа. Багш нар нь сургуульд явуулах гэхэд аавдаа тогоо шанагий нь барьж өгнө гээд сургуулиасаа гарчихсан. Ээж шигээ малчин болно гэдэг охин доо. Нялх бага байхад аав ээжээс өнчрөх хэцүү л байлаа. Хүний хань гэдэг еэ бас хэцүү юм даа. Миний сэтгэл таг унтаж байхдаа л амарч байдаг байх. Би өглөө болгон Дулмаагаа амьд юм шиг санаад сэрдэг. Тэгээд юусан билээ? гэж бодуут дотор өмрөөд явчих нь. Хорвоод гомдож, толгой дээгүүрээ хөжлөө нөмрөөд хэсэг уйлна даа. Мал хуйгаа бэлчээхээс өгсүүлээд ажил төрлөө бодоод босно. Яг өдөртөө бол гайгүй ээ. Өглөө сэрэх л их хэцүү.
-Одоо тэгээд яах ч билээ дээ, сэтгэлээ л барьж явахаас.
-Сэтгэлээ нүү? Сэтгэлээ их барьж байна аа. Хөөрхий миний охин аавыгаа гялайлгаж байна. Ээжтэйгээ адилхан болж байгаа гэж жигтэйхэн. Ярьж байгаа дуу нь заримдаа ээжийнхээ дуутай цочмоор адилхан сонсогдоно гээч. Би мэдсээр байж цочоод байдаг юм. Охиныхоо амьдралыг бодохоор сургуульд явуулмаар. Охин минь аавыгаа ганцаарангий нь орхиод сургуульд явахгүй гэж хатуу шийдсэн болтой. Тэгж бодохоор ханьтай болдог юм билүү гэдэг санаа төрдөг болчлоо. Түүнээс биш миний авгай авна гэдэг юу байхав. За би биш болж байх шиг. Больё, өөр юм ярьцгаая. Урьд мөн сайхан байж? Тийм ээ хөө Жүгдээр? Пэлдэн чи бид гурав ёстой нэг дошин дээр тоглож өссөн дөө. Пэлдэн маань сургуулиар явж, одоо бүр их хурлын гишүүн гээд даналзаж байдаг. Мал дагасан бид хоёрын байж байгааг. Чи ч бас намайгаа бодвол багийн дарга гээд том золиг доо.
-Жүгдэр та хоёр Пэлдэнгийн хаана ч хүрэхгүй шүү дээ.
-Пэлдэн гэснээс, Пэлдэн бас золгийн хүүхэд байж билээ. Тийм ээ Жүгдээр? Чоно тарвага болж тоглохоор Пэлдэн заавал чоно болно, чоно болохгүй бол тоглохгүй гээд хэвтчихнэ. Ганц удаа тарвага болооч гэхэд яасан ч тарвага болохгүй, заавал чоно болно. Чоно болгохгүй бол би яасан ч тоглохгүй гээд зүтгэчихээрээ дийлдэнэ гэж ёстой байхгүй. Жүгдэр бид хоёр яахав тоглохын эрхэнд түүнийг дандаа чоно болгоно. Пэлдэн чоно болоод бид хоёрыг барихдаа жигтэйхэн хөөрдөг хүүхэд байж билээ. Ухаандаа бид хоёрыг барьж идэж байгаа чоно юм биз дээ. Тэгтэл тэр сургуулийн мөр хөөгөөд одоо тийм том дарга болчих гэж. Юм гэдэг онилгүй золиг юм даа.
Сүрэн гарч Жавзантай элбэж хонио хашчихаад орж ирэв. Тэгээд,
-Нэргүй адуугаа бөөгнүүлээд наашлуулж яваа харагдана. Тэнгэр зүүн урдаасаа урьж байна. Одоохондоо гайгүй байх аа гэж хуучилж суугаа хоёрыг тайвшруулав.
Зундуй аль болох наргиантай юм хуучилж, найзындаа ирж хонож буй хэргээ гүйцэд бүтээх гэж, бас хөгжилдөж, ганц орой ч болохноо сэтгэлээ сатааруулах гэж хорхойсож байв. Тэгээд,
-Урьд нэгдлийн мал маллаж байх үед дарцаг Дансран тэргүүн туршлагаа бидэнд яаж ярьсныг та хоёр мартаагүй биз дээ? гэхэд нөгөө хоёр дарцаг Дансрангийн тэргүүн туршлага гэж сонссоноос биш юу гэж ярьсныг нь бид хоёр тодорхой мэдэхгүй юм байна гээд Зундуйг яриач гэжээ. Зундуй ярилаа: урьд нам засаг тэргүүн туршлага гэж хяргачих гэж байхад Дарцагийн ямаа самнадаг туршлагыг манай бригадын мань хэдэд нэг удаа яриуллаа. Олон хүний өмнө ярьж ерөөс үзээгүй мань мэт ялгаа юу байхав мань хүн эхлээд юу ч ярьж чадахгүй хар хөлс нь чийхарч хоолой нь чичрээд бүр баларсан. Ганц нэг үг хэлсэн боллоо. Бид муу золгийг чинь өрөвдөөд “Болж байна. Сайн болж байна. Цааш нь илтгээд бай” гэж зориг оруулсан чинь Дарцаг цаашаа бүр хийсгээд өглөө шүү. Муу золиг чинь сүүл рүүгээ бүр улангасаад ингэж байна: Ямааг самнаж дууссаны дараа Вандан дархны хийсэн хүүхнүүдийн гэзгэндээ шигтгэдэг цагаан дицин самаар чихний нь уг, сахал, хуухнага зэргийг нарийвчлан сайн самнаад ямаагаа тавилгүй үхрийн зэлнээсээ уяж хэсэг амрааж байгаад оройхон дахиад самнахад хот Лувсангийн сүүлчийн эхнэр Үүлэнсолонгын өмсдөг өдөн малгай шиг нарийн цагаан ноолуур хормой дүүрэн гардаг гэж залсан юм даа.
-Худлаа худлаа. Дансран хөөрхий тэгж яриагүй. Наадахь чинь даваадуулж байна гээд Сүрэн учиргүй инээх нөхрөө голонгуй харав.
Тэнгэр гэнэт жигтэйхэн налайчихав. Сүрэн хаалгаа нээж тэнгэрийн байдал харснаа,
-Тэнгэр ёстой сайхан намуухан болчихож. Зүүнээс урихаа болчихож. Цэлмэг тэнгэрт од гялалзаж харагдана гэж дуулгав.
Санаа нь амарсан Жүгдэр,
-За ашгүй. Тэгвэл адуугаа хашихгүй ээ. Хөөрхийс минь нэг шөнө ч гэсэн тааваараа бэлчиж хоног. Адууг нэг шөнө хашаад хоноход өнгө зүс алдаад шийд муухай хярвайчих юм гэв.
...Тэгтэл гэнэт ширүүн хуй салхи шүрхийн дайрч хүчтэй нөөлгөнд гэр овсхийн яндан хоргондоо тачигнаж, цасан пүргэдэс тооноор хуйлран орж ирлээ. Сүрэн ухасхийн гарах гэтэл хаалгаар өөдөөс нь цас хүчтэй олгойдов. Хаалгаар шагайсан Сүрэнгийн дуу бүдэрч,
-Пээ ямар айхтар аюул бэ? Хашаа саравч үзэгдэхгүй шуурга хуйларч байна! гэх нь тэр.
Жүгдэр ухасхийн босож, лоовуузаа хулгавчлангаа,
-Адуу харагдана уу? гэхэд гадаа бүслүүрээсээ зуурсан Сүрэн салхинд хахаж цацан,
-Юун адуу харагдах манатай. Юу ч үзэгдэхгүй нүх шиг харанхуй шуурга, тэгээд ч нүд харж болохгүй цасан шуурга ороолгож эхлэлээ гэх нь бүдэг бадаг сонсогдлоо.
Жүгдэр гарах зуураа,
-Нөгөө хүүхэд хэцүүдлээ. Наанаас нь явахаас гэсээр гарав.
Шуурга исгэрэн шуугьж, гэр дэрвэж, унь тооно шажигналаа. Зундуй “бурхан минь” гэж залбираад охин минь ганцаараа сүйдлээ. Хөгшин дух би ямар юмаа ёрлоод нааш гарав аа? гээд орлихоо шахав. Түүнд гадаа шуурган дунд ярих хоёрын дуу муухан дуулдана.
-Үгүй ер, ийм шуурга гэж байдаг аа? Яасан харанхуй юм бэ?
-Ийм шуурганд чи яваад нэмэр байна уу? Чи ёс л төөрнө дөө.
-Явахгүй яаж болох вэ? Айлын хүүхэд сүйд хийчлээ. Энэ шуурга мөн айхтар гэнэдүүлэв ээ?
-Хөөе Жүгдээр. Чи хаана байна аа? Намайг салхи хийсгээд аваад явлаа. Гэр хаана байна аа? Гэр минь алга.
-Би энд байна. Наашаа наашаа. Алив миний гараас чанга барь.
Зундуй гэрт яах аа мэдэхгүй болчихов. Саяхан ялимгүй тавирч, зовлон шаналлаа түр зуур мартагнаж асан түүнд гэнэтийн хүнд цохилт бууж, хорвоо хуурамчаа үзүүлж эхлэв. “Яадаг билээ? Мөн тоогүй юм болов оо?” гэж Зундуй хувь заяагүй өөрийгөө зэмлэж гаслав. “Би ер нь юу үзэх хүн бэ? Энэ аймшигт шуурганд ганц гэрт ганц охин минь юу болдог бол? Үхсэнээ хийх гэж би наашаа зүглэв ээ? Бас хажууд нь энэ хот айлд би ямар гай дагуулж ирэв ээ?” гэсэн ёргүй сэжиг түүнийг багалзуурдлаа. Зундуй юу ч гэсэн гарахаар босов.
Хүчтэй салхи шуурганы исгэрээн дунд хүний хашгирах дуу бүдэгхэн гарах шиг боллоо. Бүдэг дуу дахин гарав.
-Хөөе цаана чинь хүн хашгирах шиг боллоо.
-Харин тэгэх шиг боллоо.
Зундуй “ашгүй нөгөө хүү ирж байна уу?” гэж горьдов. Сүрэнгийн дуу хадаж,
-Жүгдээр цаана чинь хүн дуудаад байгаа юм биш үү? Чи өөдөөс нь дуугарч чимээ өгөөч.
-Хөөе наашаа яваарай. Бид энд байна.
Холхон эмэгтэй хүний бүдэг дуу ялимгүй тодорч,
-Би байна аа. Та нар хаана байна? гэсээр ойртлоо.
-Бид хоёр энд байна. Наашаа наашаа дөхөөрэй.
-Би Жавзан байна аа. Танайд орох гэж гараад салхинд хөөгдөөд арилах шахлаа. Юу ч үзэгдэхгүй байна. Жүгдээр Сүрээн чимээгээ өгөөд байгаарай. Шуурга намайг хийсгээд алхуулахгүй байна.
-Наашаа зүтгээрэй.
-Бид хоёр энд байна. Миний дуугаар сөрөөд бай, сөрөөд бай.
Жавзан иржээ. Түүний дуу гарч,
-Нэргүй ирсэн үү? гэхэд Сүрэн,
-Ирээгүй ээ. Тэгээд Жүгдэр бид хоёр гадаа хараад зогсож байна гэх нь шуурган дунд гарч байна.
-Ийм шуурганд гаднаа харж зогсоод яахымбэ? Тэр одоо төөрөлгүй яахав. Та нар орой эртхэн тосох нь яав даа. Хөөрхий хүү минь ийм аюулд төөрч үхэхгүй өөр яахав. Яадаг билээ таминь. Нялх томоогүй хүүхэд ийм харанхуй шуурганд яаж гэрээ олж ирэх билээ? Айлынхаа хооронд би сая төөрч арай гэж ирлээ шүү дээ. Ямар хүйтэн шуурга вэ. Хацар хорсоод байна, хөлдчихөв үү яав.
-Жавзан минь яадаг билээ. Ийм аюул санаандгүй болчихлоо.
Маш хүчтэй шуурга тэднийг ийш тийш дүүгүүрдэж, харанхуй хүйтэн гэж хачин. Дэргэд байгаа хүнээ тэд үзэхгүй шахам болжээ. Цасан шуурга тэднийг хийсгэж явчих гээд байсан тул тэд гэрийн бүслүүр зэргээс чаргууцалдаж, “чи хаана байна, би энд байна” гэж орилолдов. Харанхуйд Зундуйн бархирах дуу тасалдан байж,
-За байз яахав? Тэр хүүхэд ийм шуурганд ирж чадахгүй нь тодорхой. Хойноос нь явбал гарцаагүй төөрнө. Нэг юм заавал бодох хэрэгтэй гэхийг хэн ч тоосонгүй.
-Хөөе Жүгдээр чи яачваа? Жүгдээр чи хаана байна? Дуугараач.
-Одоо Жүгдэр яваад ямар ч тус болохгүй. Харин өөрөө төөрнө. Нэг хүн төөрөх байсныг хоёр хүн болгочив доо чи. Яасан гайтай юм болов оо? Надаас шууд боллоо. Хэрэв хүн явбал Жүгдэр минь би явна. Ийм үед яриагаа сайн хийж буурь суурьтай хөдөлнө шүү. Надаас болоход ч бүр шийд болж орхилоо. Би ер нь үхвэл таарна.
-Ийм хүйтэн шуурганд муу хүү минь яаж тэсэхэв. Би одоо яана аа. Ганц хүүгээ харанхуй шуурганд төөрүүлчээд зүгээр суугаад байх гэж үү? Яах вэ, ах дүү нар минь. Хүүгийн минь амийг авраад өгөөч.
-Жүгдэр алга аа, яваад өгч. Саравчин дотор уяатай байсан морь нь алга.
-Юу гэнэ ээ? Яаж байгаа хүн бэ, цаадахь чинь. Хэл үггүй арилаад өгөх. Ийм харанхуйд бие биеэ яаж олох юм бэ. Хоёр хүн төөрөх байсан юм бол нэгэнд нь би төөрөх ёстой хүн. Би л гай болсон. Уг нь гай тарих гэж ирээгүй юм сан.
-Алив Зундуй чи надтай яваад саравчинд өлгөөтэй дэнлүү асаалцаад аль.
Сүрэн тэр хоёр бие биеэс зууралдан арай чамай саравчинд орж, дэнлүү асаагаад ирлээ. Жавзан тагнай ташин зогсолтгүй гаслана.
-Одоо хий үймрээд ашиггүй. Юм яагаа ч билээ? Гурвуулаа гэрт оръё. Алив Жавзан минь ор. Алив Зундуй ор.
Шуурганд гэр дотроосоо оволзоод хийсчихмээр тул тэдний сэтгэл дээрдсэнгүй улам хямрав. Тэд хэсэг зуур дуугарсангүй. Эцэст нь Жавзан тэссэнгүй,
-За байз би гэдэг хүн яадаг билээ? Энэ шуурга өдөр шөнө хоёр лав арилахгүй. Ийм нүдгүй шуурганд Нэргүй Жүгдэр хоёр хоорондоо яаж таарахав? Таарахгүй! гэж орилов.
Гайхаш нь тасарсан Зундуй,
-Жүгдэр дулаан хувцас өмсөөгүй биз? гэвэл Сүрэн,
-Өмсөж байсантайгаа л явчихаж гэлээ.
-Нэргүй ч гэсэн өмсөж байсантайгаа л явсан даг гэж Жавзан сэлбэлзэв.
-За байз юу л болох нь нэв дээ. Миний энэ хөх толгой юу ч үзэж мэдэх толгой шүү. Жүгдэр ядаж хэлсэн ярьсан үггүй явчихлаа.
Жавзан хаалга онгойлгох гэтэл үүдээр өөдөөс нь бөөн цас хуйлран гэр лүү олгойдоод тэр арга буюу хаалгаа арай гэж хаав.
-Нурамтаас наашилж явсан адуу зүүнтээгээс шуурсан шуурганд уруудахад аяыг нь олбол Доржийн саравчинд хоргоох аз таардаггүй л байх даа.
-Шуурганы чиг уг нь тэгж таарч болох л юм.
-Дэргэдэх хүн үзэгдэхгүй шуурганд тэр саравчийг олж ганцаараа адуу хашна гэдэг ч ёстой дэмий байлгүй. Гэвч чадах нэг нь чадах байх л даа. Миний хүүд бол санашгүй даваа.
Сүрэн хаалга сөхөж, өөдөөсөө шуурах шуурга сөрөн зүтгэж, толгойгоо гадагш цухуйлгавал Жавзан,
-Шуурга улам ширүүсч байх шив дээ? гэж цөхрөнгүй асуув.
-Ширүүсч байна.
-Цаг арав болж байна. Хүүгийн минь дээл хаврын энэ нойтон цасанд аль хэдийнэ нэвт норчоо. Нойтон хувцастай хүүхэд ийм хүйтэн шуурганд тэсэх үү? гэхэд хэн ч дуугарсангүй.
Жавзан уйлж гарав:
-Нойтон хувцастай хүн ийм хүйтэнд одоо осгож байгаа биз. Хүүгээ үхэж байхад би ингээд дулаан гэрт сууж байх гэж үү? Яая даа байз? Би ерөөсөө хүүгийнхээ араас явъя гэхэд Зундуй,
-Жавзан минь жаахан азна. Тайван үзнэ шүү гэв.
-Хүн амиа алдаж байхад тайван байна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ? Чиний буйр суурийг миний хүүгийн амь хүлээхгүй. Үр хүүхдээ шуурганд төөрүүлчээд яаж тайван суух юм бэ. Чи үр хүүхэдтэй, бас зовлон үзсэн хүн юу яриад байна аа?
-Жавзан чи одоо яваад бас л төөрнө. Хэд алхаад л хаашаа ч үгүй болчихно. Ингээд гурван хүн аюулд учирна. Уг нь би Жүгдэрийн оронд явах байсан хүн. Энэ гай ерөөсөө надаас болсон юм чинь. Надаас болсон гэдгийг би хүнээр хэлүүлэлтгүй мэдэж байна. Жүгдэрийн явдаг л илүү юм болчихлоо. Одоо ганц Нэргүй биш, бас Жүгдэр төөрчихсөн яваа. Дахиад гурав дахь нь төөрмөөр байна. Гэвч ухаантайхан бодох юм бол та хоёрын зовлон нэмэгдэнэ үү гэхээс хорогдохгүй л байх.
-Үгүй ер өө, ганцхан миний хүү төөрөөд, амиа алдах ч юм билүү, та нар архиа гударч суудаг байж л дээ. Яаж хэлж болж байна аа.
-Гайгүй байгаа, бурхан минь. Ингэж байгаад тэнгэр арилахыг хэн байг гэхэв. Үгүй ер орой тэнгэр яг ормоор болсноо гэнэт жигтэйхэн гоё цэлэмчихсэн юм. Од гялалзаж байгаа нь хүртэл харагдаж байсан. Бид тэгээд назгайрчихсан юм. Тэнгэр орох янзаараа байсан бол Жүгдэр аль эрт Нэргүйг тосохгүй юу. Тэрүүхэн хооронд хагас цагийн хугацаа ч болоогүй.
-Хүн үрэгдэж байхад тэнгэрт буруу өгөх маань ч яамай.
-Хаврын тэнгэр биднийг айхтар гэнэдүүллээ дээ. Жүгдэр бас төөрчихлөө. Явсан болгон төөрнө гэж би хэлсэн шүү дээ. За байз яадаг юм билээ? Энэ нэг л биш боллоо шүү гэснээ Зундуй ухасхийн босож, малгайгаа авч хулгавчлаад, -Ерөөсөө би явъя. Хоёрын хоёр хүн сүйд хийчээд би ингэж сууж чадахгүй юм байна. Ёстой муухай юм чинь энэ байна. Юмыг яаж мэдэхэв, хэн нэгтэй нь би таарч магадгүй. Аз байхад нарийхан юман дээр хувь заяа золгоно шүү. Та хоёр намайг битгий хориорой. Би та хоёрын үгэнд орно гэж байхгүй.
-Зундуй минь жаахан харзная.
-Зундуй чи надад уурлаад явж үхье гэж байгаа юм биш биз? Би эх хүн үрийнхээ хойноос зовохгүй байж үнэндээ чадахгүй сууна. Нэгэнт ийм явдал болсон хойно чи төөрч үхсэнээр миний хүүгийн амь аврагдахгүй.
-Би явахад ч явна аа. Би газрын баримжаагаар төөрдөггүй хүн. Гайгүй биз. Танайханд би гай тарихад л тарьсан гээд Сүрэнгийн өгсөн хүрмийг давхарлаж өмсөөд гарлаа.
Галзуурсан цасан шуурга үүдээр олгойдон орж байна. Ингээд хоёр хүүхэн хоцорлоо. Гэрт жавар хургах тул Сүрэн өдрийнхөө түүсэн хөх аргалыг өрдөнө. Зуухны амаар гал улалзана. Бурхны өмнө өргөсөн том цөгцтэй зул анивчин хийснэ. Хоёр эзэгтэй таг дуугай нэлээд суув. Тэгснээ хоёул бурхандаа мөргөлөө. Шөнө дунд өнгөрөв. Тэр хоёр байж сууж ядна.
-Шуурга эхлээд арваад цаг боллоо. Нойтон хувцастай хүн ийм хүйтэнд арван цаг яаж амьд байхав дээ. Яагаад ч амьд байхгүй. Нэвт норсон хүн ийм хүйтэн шуурганд тийм удаан тэсэхгүй. Тодорхой хэрэг. Энэ хүйтний байгааг бод гээд Жавзан чангаар уйллаа.
-Гайгүй байгаа.
-Гайгүй байгаа гэнэ шүү. Яаж гайгүй байх юм бэ? Чи намайг хуурч яах нь вэ? Ийм хүйтэн шуурганд нэвтэрсэн нойтон дээл дэрийтэл хөлдөөд хамаг биеий нь хайрч байгаа. Хөөрхий хүү минь, юу бодож яваа бол? Нялх хүү минь. Хэн миний хүүг адуунд явуучихав аа? Ээждээ адуунд явна гэж юу ч дурсаагүй шүү дээ. Танайд орохоор л гэрээсээ гарсан хүүхэд. Хүүг минь шуурганы өөдөөс мордуулдаг нь яаж байгаа улс бэ? Хайран хүү минь өдийд өнгөрөө биз? Ээждээ гомдож, байдаг чадлаараа намайг дуудаа биз? Би тэгэхэд дулаан гэрт сууж байдаг. Миний хүүг юунд явуулав даа та нар.
Сүрэн юу ч хэлж чадсангүй. Сүүлийн хэд хоног энэ хот айлын радио шинэ зайтай хэрнээ дуугарахаа больжээ. Тиймээс цаг агаарын мэдээ сонсож чадсангүй. Сүрэн босож үүдээ дэмий л сөхсөнөө шуурганд цохигдон буцаж суугаад,
-Яасан нэмэртэй шуурга вэ? Ядаж ойрдоо радио таг болчоод цаг агаар сонсож чадсангүй. Манай нутагт ийм аюул болно гэж радиогоор зарлаа даа. Мэдсэн бол хаанаас ингэхэв. Нөгөө Зундуй бас төөрч орхилоо. Бас жаахан халамцуу яваа шүү ядаж гэхэд Жавзан,
-Уудаг өдрөө ч олж дээ. Ерөөсөө Зундуй л ирж байж хүү минь ингэчихлээ. Хэрэв хайш хэрэг болбол би Зундуйгаас салахгүй. Жүгдэр ч гэсэн бас яагаа ч билээ? Бүгд Зундуйгаас гайтаж байгаа хэрэг. Чи ч гэсэн Зундуйтай л ярих хэрэгтэй гэлээ.
-Жавзан минь ингэж ярих арай эрт биш үү? Бидний ярих Зундуй ирээ ч билүү, яагаа ч билээ.
-Чи юундаа Зундуйг өмөөрөөв? Би ер ойлгохгүй байна.
-Би юу гэж Зундуйг өмөөрөх вэ? Бүгд адилхан төөрчихлөө шүү дээ. Хэн нь ч яагаа билээ? Элдэв эвгүй юм ёрлох арай эрт бус уу гэж байна би.
-Чи их сийрэгхэн тайван байгаа хүүхэн байна. Би ганц хүүгээ шуурганд алдчаад галзуурах гэж байна. Бүтэн шөнө шал нойтон хувцастай хүйтэн шуурганд балбуулсан хүүхэд одоо яаж амьд байхав. Чи бод! Өдий болтол миний өөдсөн чинээ хүү яаж тэсэхэв? Үүнийг чи ойлгомоорсон гээд цурхиран уйлсанаа, -Ийм харанхуй шуурганд эзгүй талд миний хүүг аврах юу таарахав? Юу ч таарахгүй. Гадаа дэргэдэх хүн үзэгдэхгүй байгаа биз дээ? Ийм нойтон цас ийм хүйтэн шуурганд яаж амьд байх юм бэ? Яаж амьд байх юм бэ? Ерөөсөө гайны Зундуйгаас боллоо. Гайны амьтан манайханд юугаа эрж салгалж ирэв ээ? Хөөрхий үр минь. Би одоо яах вэ? Чи надад хэлээд өгөөч. Би одоо яах вэ? гэж дэлбэрч, багтран ориллоо. Тэгснээ,
-Чи намайг хүүгийнхээ төлөө ориллоо гэж дургүйцээд байгаа юм уу, хаашаа юм бэ? гэж давшлав.
-Үгүй дээ, яалаа гэж би тэгэх вэ? Тийм дотортой хүн байна гэж чи яаж бодож чадаж байна? Ямар ч аргагүй аюул болчоод байна шүү дээ.
-Чи ч Зундуйд миний хүүгээс илүү зовж байх шиг ээ.
Сүрэн доош тонгойн нууцаар сэм уйлав. Жавзан,
-Түрүүнээс хойш чи аль орой төөрчихсөн миний хүүг дурсахгүй мөртлөө Зундуйг яриад байсан биз дээ. Би буруу юм хэлчихсэн бол өршөөгөөрэй. Миний хүү танайхаас болсон шүү. Та нар архидах гэж миний хүүг адуунд явуулсан. Би өөр юманд бол ингэж ярихгүй, тэснэ! Харин хүүгийнхээ амь насанд тулбал би юу ч хэлэхээс буцахгүй. Юу ч хийхээс ичихгүй. Намайг ингэлээ гэж юу гэж буруутгана тэр надад огт хамаагүй. Би тэнэг мунхаг эм. Хүүгээ осолдох юм бол надад амьд явах хэрэг ч байхгүй.
-Зөв өө зөв. Чиний хэлж байгаа түмэн зөв. Би бүгдийг ойлгож байна.
-“Зөв өө зөв. Түмэн зөв” гэж байгаа үгэнд чинь нэг өнгө цухалзаж байна. Үг өнгөтэй байдаг юм.
-Үгүй би тэгээд юу гэж хэлэх вэ, Жавзаан?
-Хүүг минь төөрүүлчээд зовохгүй байхдаа яахав дээ. Та нараас болж миний хүү осолдож байгааг чи ойлгож байна уу, үгүй юү?
-Ойлгоод зовохын ихээр зовж байна шүү дээ. Би чиний өмнө түмэн буруутай. Түмэн буруугаа үглээд яах юм бэ? Танай хүү аргагүй л манайхаас боллоо. Чи намайг хүүгийнхээ араас явуулах гэсэн юм уу? Тэгвэл би явъя л даа. Би төөрөхөөс айхгүй байна. Зовж шаналсан чиний дэргэд ингэж сууснаас явсан минь надад дээр ч биз.
-Би чамайг хүүгийнхээ араас явуулж төөрүүлэх гээгүй. Чамайг би хүүгийнхээ төлөө сэтгэл зовсонгүй, надтай хамт сэтгэлээ зовоогооч гэж гуйж байна.
-Миний сэтгэл зовж байна шүү дээ.
-Чиний сэтгэл зовж байгаа. Би чиний сэтгэлийг зовоогүй байна гэж хэлээгүй. Гэхдээ чи миний хүүгийн төлөө яагаад бусдаас илүү зовдоггүй юм бэ? Чи яагаад миний хүүг Зундуйтай адилхан хэмжээнд өрөвддөг билээ? Миний хүүг Зундуйгаас илүү өрөвдөх ёстой биш үү? Тэр чинь нялх хүүхэд. Архи уух гэж түүнийг явуулсан. Тийм хөөрхөн нялх амьтны амь насанд гай тарчихсан улс түүнийг бусдаас илүү өрөвдмөөр сөн.
-Хүүд чинь би бусдаас илүү зовж байна шүү дээ.
-Үгүй ээ, чи миний хүүд бусдаас илүү зовоогүй. Бусдаас илүү зовж байгаа хүн чамд нэг бий. Чи түүнд Жүгдэрээс ч илүү зовж байгаа юм биш үү?
-Жавзан минь бузар гээд Сүрэн нүүрээ дарав.
Жавзан,
-Би ер нь юу болоод байна аа? Учраа ч олохоо болилоо. Хүү минь нэвтэрсэн нойтон хувцастай хүйтэн шуурганд өчнөөн цаг боллоо. Өнөө өглөөхөн хүүгээ унтаж байхад дэргэд нь очоод духы нь үнстэл хүү минь сэрээд “Ээж яаж байгаа юм бэ? Сайхан зүүдэлж байхад цочоочихлоо” гэж уцаарлаж байсан юмсан. Юугаа зүүдэлсэн юм бол доо хүү минь. Би ингээд хүүтэйгээ дахиж уулзахгүй юм гэж үү?
...Зундуйд унаж яваа морины нь чих ч үл үзэгдэнэ. Аймшигтай хүчтэй цасан шуурга түүнийг морьтой нь хийсгэх ажээ. Түүнд шуурга уруудахаас өөр арга байсангүй. Цасан шуурга нүүр нүдгүй шавхуурдаж, хамаг хувцсыг нойтон цас шавлаа. Бүх хувцас нь нэвтэрсэн тул тэр дорхноо осгож, эрүү шүд нь тачигнан хавшиж, хамаг бие нь дагжин чичирч эхлэв. Зундуй осгож үхэхээ мэдсэнээр Нэргүй Жүгдэр хоёрыг үхсэн гэдэгт эргэлзэхээ болив. Ингээд өнгөрдөг байжээ. Өнөөдөр хүүтэйгээ уулзсан. Хүү нь өөрөөс нь салж чадахгүй байсан нь ийм учиртай байгаа юу? Охин минь ганц гэр энэ аюултай шуурганд яасан бол? Би үхсэн хүүрээ хийж айл доншуучлав аа? Надад одоо эхнэрийн хэрэг юу байна аа? Бузар бодлоосоо болж хичнээн хүний амь сүйтгэх бузар толгой вэ, би? гэж Зундуй өөрийгөө зүхсээр осгов. Хуруу гар нь час часхийж байснаа сүүлдээ мэдэгдэхээ болив. Гагцхүү морьтойгоо хүчтэй салхинд дэгдэж буйгаа нэг мэдэж, нэг больж явна. Ухаан нь орж гарч байх шиг. Амьд явах эрхээ тэр бээр аль түрүү Жүгдэрийнд байхдаа алдсанаа ухаарсан билээ. Түүнд үхэх шийд хангалттай хуримтлагджээ. Гагцхүү хүү охин хоёроо бодохоор гайхаш барагдана. Бас Нэргүй Жүгдэр хоёрыг хөнөөснөө ойлгож үхэл рүү зориглоно. Нэг мэдэхнээ тэр явган явж байгаа ч юм шиг. Нэг мэдэхнээ мориндоо чирэгдээд яваа ч юм шиг. Нэг мэдэхнээ голоос нь халуу буцлаад буй ч юм шиг. Зундуй нэлээд халамцуу тул амархан осгов. Архины халуун хуурамч байдаг учраас архи уусан хүн амархан осгодог ажээ.
...Жүгдэрийн үүдэнд машин тулж зогслоо.
-Машин! гээд Сүрэн ухасхийв. Сумын дарга жолооч Нэргүй гурав орж ирлээ. Жавзан “Чи минь амьд уу?” гэж бахираад хүүгээ тэвэрч авав. Нэргүй ээжийнхээ нулимс шүлсийг хацраасаа арчиж, нэрэлхсэндээ,
-За за ээж минь больж үз гэхэд Жавзан,
-Ээжийн нь үнхэлцэг эгээ л хагарчихсангүй гээд уйллаа.
Нэргүй,
-Жүгдэр гуай хаачсан бэ? гэхэд,
-Жүгдэр чиний хойноос яваад удаж байна гэцгээв.
-Яаж байгаа нь тэр вэ? Зундуй гуай бас хаачсан бэ?
-Бас л чиний араас гарсан.
-Тэднийг харанхуй шуурганд явуулж зэрэг зэрэг төөрүүлдэг нь яаж байгаа юм бэ? Нэг нь төөрвөл болоо биш үү? Ээжийн хийж байгаа ажил даа энэ гэхэд сумын дарга,
-Одоо тэгвэл хоёр хүн эрэх болжээ. За яахав тайван бай гэхэд “тайван бай” гэсэн үг Жавзангийн тархи руу цохих шиг болж тэр бээр энэ үгийг хэлж байсан Сүрэнгийн өөдөөс харж гэмшингүй хулмалзав.
Сумын дарга,
-Хамгийн гол нь хоёуланг олох хэрэгтэй. Маш хүйтэн байгаа нь гол аюул. Осгоно шүү! гэснээр яриа дуусаад бүгд бодолд оров.
Сүрэн Нэргүйгээс,
-Чи машинтай яаж таараа вэ? гэвэл Нэргүй,
-Би адуугаа уруудахаар Дорж гуайн саравч руу чиглүүлсэн маягтай даялуулаад явсан чинь сохор азаар яг саравчин дээр орчихсон. Тэгээд яахав, хашаанд орж сурсан адуу өөрсдөө саравч руу давхиад орчихсон гэж баяртай мэдээ дуулгав.
-Чи тэгээд даарав уу?
-Гайгүй ээ. Тэдний төлийн пүнз бараг гэр шиг юм. Би нороо ч үгүй. Пүнзний аман дээр гал өрдөөд сууж байтал шөнө дундаас хойш машин миний галын гэрлээр давхиад ирсэн. Харин бид наашаа гараад гэрээ олохгүй зөндөөн төөрлөө. Бид сая гадаахь дэнлүүний гэрлээр ирэв гэхэд сумын засаг дарга,
-Цаг агаарын онц аюултай үзэгдэл болно гэж радиогоор зарлаад байсан шүү дээ. Танай багийн нутагт радио долгион барихгүй байгаа юм байж л дээ. Орой шуурга эхлүүт багуудад хүмүүс гарсан. Харанхуй шуурган дунд гал гялсхийх шиг болоод. Юу вэ гээд хүлээтэл гал дахин гялсгээд алга боллоо. Тэгээд бид Нэргүйг оллоо л доо гэж ярьснаар тэд Жүгдэр Зундуй хоёрын эрэлд гарлаа. Нэргүйн араас Жавзан “Хөөе Нэргүй, чи бас явах нь уу?” гэхэд хүү нь дуугарсангүй гараад явчихав.
Мэдээж хоёр хүүхний байдал нэлээд өөрчлөгджээ. Гал түлж суусан Сүрэнд Жавзан дөхөж очоод,
-Галыг чинь найз нь түлье гэснээ хэлэх үгээ олж ядан, -Энэ тэнгэр гэнэт арилчихдаггүй л юм байх даа. Жүгдэр хөвөнтэй дээлтэй л явчихсан биз? Ядаж дулаан хүрмээ давхарлаж өмсөх нь яав даа гэв.
-Хүний хүүхэд төөрүүлчээд тэр үед дээл хувцас солих ухаан Жүгдэрт ороогүй биз. Надад ч тийм ухаан орсонгүй.
Жавзан санаа алдсанаа,
-Зундуй ер нь өнөө орой манайханд яах гэж ирсэн юм бол? Тэр бас хөөрхий яав? Хоёр өнчин хүүхдийн нь заяа түших байгаа. Жүгдэр Зундуй хоёр ерөөсөө явалгүй гэртээ Нэргүйг хүлээгээд сууж байдаг байж. Тэгсэн бол Нэргүй ирээд өдийд хичнээн сайхан байхав гэлээ.
...Нохой хуцах бүдэг чимээ гарах шиг болов. Нөгөө хоёр хаалгаар чихцэлдэн гарлаа. Шуурга ялимгүй сийрсэн ч юм шиг. Нохой хуцах чимээнээр нөгөө хоёр дөхөж очвол Нэргүйн үүдэнд нохой нэг юмыг сүрхий боргон ээрч байх шиг. Тодорхой юм үзэгдсэнгүй. Тэгтэл хүн дуугарах шиг болов. Нөгөө хоёр бие биеэ нудраад анирдлаа. Дүнгэр дүнгэр ярих чимээ яах аргагүй гарч байна. Хоёр хүүхэн айсаар айсаар дөхлөө. Нохой нь нэг юмыг бүр урчих гээд дайраад буй чимээ тодров. Жавзан түрүүлж очсоноо буцаад Сүрэн рүү гүйж ирээд,
-Яана аа. Манай гэрийн үүдэнд нэг хүн урагшаа харж суучаад ганцаараа яриад байна гэхэд Сүрэн,
-Нөгөө хоёрын чинь нэг л байлгүй гэхэд Жавзан,
-Биш ээ, үгүй ээ, биш байх аа. Нохойд хуцуулан ганцаараа яриад сууж байсан. Аймаар харагдсан гэлээ.
Сүрэн,
-Тэр хоёроос өөр хэн байдаг юм бэ? гээд тийшээ явав.
Жавзан тийшээ дахин ойртохоос халгаад үлдэхдээ Сүрэнгийн араас,
-Сүрээн, тэр хоёрын хэн нь ч биш байх аа гэхэд Сүрэн,
-Биш ч байлаа гэсэн шуурганд төөрч осгосон хэн нэгэн байна биз дээ гэж уцаарлаж буй нь бүдэгхэн сонсогдов.
Сүрэн нохойгоо зандарч дуугүй болгоод өөрөө чимээгүй болчихлоо. Жавзан ганцаараа ярьсан хүнээс цочсондоо одоо хэр тайвширч чадсангүй. Тэгтэл Сүрэн түүнийг дуудлаа. Зундуй дан өмд цамцтай ямар ч ухаан мэдрэлгүй ганцаараа гүвэр гүвэр ярьсаар сууж байна. Хоёр хүүхэн түүнийг дамжлан гэрт оруулав. Түүний зүс царай аймаар болжээ. Бөмбөгөнөтөл чичрэх зуураа дэмийрнэ. Үг нь сайн мэдэгдэхгүй аж. “Яасан халуун юм бэ?” гэнэ. Тэгснээ “Халууцаад байна” гэлээ. “Хүйтэн ус өгөөч. Хүйтэн ус” гэж үглэв. Нөгөө хоёр хэрхэхээ мэдэхгүй сандарлаа. Юутай ч дулаан дээл нөмрүүлэв.
-Халуун цайд шар тос унагаад өгөх үү?
-Осгосон хүнд цэл хүйтэн ус өгдөг гэл үү, яадаг гэдэг билээ?
-Жавзан минь шалавхан ор зас. Үстэй дээлээр дарчихъя.
-Хөөрхий, хөл гар нь хөлдчихсөн бол яана аа?
Зундуйд мэдрэл алга. “Яасан улаан юм бэ” гэнэ. “Яасан халуун нар вэ” л гэнэ.
-Архи балгуулах уу?
Зундуй тооно өөд нэг юм барьж авах гэж буй мэт гараа сунган сарвалзаад,
-Дулмаа! Дулмаа! Надад хүйтэн юм өгөөч! гэснээ дэргэдээ зогсож буй Жавзанд хандсан маягтай амьгүй нүдээр эвгүй гөлрөөд, -Чи хөөе, Дулмаа юу? гэхэд Жавзан айсандаа займарч зогсов. Галгүй амьгүй аймаар нүд Жавзан руу гөлөрсөөр. Зундуй архи балгаж чадсангүй, цацаад асгачихлаа. “Дулмаа. Чи хаана байна аа? Үүр цайчихлаа. Босох болоогүй юү?” гэж дэмийрнэ. Жавзан,
-Ийм юм болох гэж бас байдаг аа? Надаас л боллоо. Жүгдэр одоо ийм болчихсон яваа байх, яана аа. Сүрэн чи Жүгдэрийг явуулахгүй гээд зүүгдчихгүй даанч яав даа? Би тэр үед Нэргүйдээ зовоод өөрийн ухаангүй байжээ. Одоо бодоход өөрийн ухаангүй байсан болтой. Надаас бүх юм гайтлаа. Би яасан нүгэлтэй эм бэ? гэж уйлагнахад Сүрэн,
-Чиний буруу гэж юу байхав. Үрийнхээ хойноос зовохгүй эх гэж яаж байхав. Би үр хүүхэд төрүүлээгүй ч гэсэн чамайг бүрэн ойлгож байсан гээд Зундуйд бүлээн юм балгуулах гэж оролдоно.
-Осгож үхэж байж хамаг хувцсаа тайлдаг нь яаж байгаа юм бол?
-Хүн осгохоороо хувцсаа тайлдаг гэдэг үнэн юм даа. Доторх амь халуун нь үхэх дөхөхөөрөө гадагшаа гарч, амь нь тэмцэтлээ халууцдаг гэж сонссон шиг байна. Эцэстээ нэг их халууцаад амь тавьдаг гэсэн.
-Бурхан минь, тэгвэл наадахь чинь яг үхэх гэж байжээ?
-Жаахан азнасан бол амь тавих байсан байх. Ийм харанхуй шурганд яаж гадаа ирэв ээ? Ёстой сохор аз таарч дээ.
-Хөөрхий, өөрийн ухаангүй болохоор үүдэнд ирсэн хэрнээ гэрт орохоо мэдсэнгүй. Халтар нохой хуцаагүй бол манай гадаа хаяанд өнгөрөх байж. Тэгсэн бол яана аа. Хүмүүст юу гэж хэлнэ ээ?
-Бидний хүмүүст хэлэх үг ч яамай. Азтай улс ч ингээд хүрээд ирдэг байж. Азгүй нь яадаг юм бол доо? гэснээ Сүрэн эвгүй үг хэлсэндээ гэмшиж, -Жавзан минь, би чиний сэтгэлийг зовоох үг хэлчвүү дээ. Совин татаад байна. Миний дотор удахгүй онгойх байгаа гэхэд Жавзан би түрүү Сүрэнгийн сэтгэлийг ингэж засах минь яав даа гэж харамсав.
Тэр хоёр Зундуйн аманд халбагаар бүлээн цай балгуулж, хөрсөн хөл гарыг барилна. Зундуйн царай цэл хөхөрч амьсгал холдон холдон бүдгэрсээр. Хоёр хүүхэн яах учраа олохгүй ч Зундуйг ноолсоор ажээ. Зундуй үе үе дэмийрч “Би ханьтай болоод охиноо сургуульд явуулна. Миний охин онц сурна. Би авгай авна. Жавзаан чи” гэж их тод хэллээ.
Жавзан сандарч,
-Наадахь чинь юу гэнэв ээ? гэлээ.
-Орой Жүгдэр бид хоёрт тэгж ярьж байсан юм.
Жавзангийн дотор нэг юм оров янзтай нүд нь сортолзлоо.
Тэгтэл радио гэнэт цочтол хашгирав. Долгион орж ирж, радионы дуу нэг тодорч нэг бүдгэрч чимээ тасарснаа дахин паржигнаж гарлаа. Хань хамжааны хүслэн болсон хоёр хүүхэн гэнэт тэнгэрээс аврагч бурхан гэрт заларсан аятай догдолж, эгээ л Жүгдэрийг аварсан тухай тэр хоёрт мэдээлэх гэж Төр засаг долгион зориуд цацсан юм шиг горьдох нь өрөвдөлтэй. Харамсалтай нь радио тасалдаж паржигнаад энэ тэндээс ганц хоёр үг сонсогдов. Оюу толгой Таван толгой гэснээ унтарч Сайншандын цогцолбор гэж дуу тавиад бүр паг. Хуушуур хайрах мэт шажигнаснаа хэвтээ тэнхлэгийн төмөр замаа Таван толгойгоос Улаангом Өлгий Цагаан нуур гээд овоо яримаар болсноо гацчихав. Хоёр хүүхэн гэнэтийн шуурганы талаар л сонирхсон нь мэдээж. Таван толгойгоос зүүн тийш Сайншанд Чойбалсан хүртэл төмөр зам гээд амьсгал хураав. Хоёр хүүхэн гомдолтой хоцорлоо. Тэгтэл дахин дуу хадаж, Дөргөн Тайширын усан гэснээ цэр нусандаа хэсэг цацаад сэргэхдээ бага оврын атомын цахилгаан станц гээд дахин бөглөрөв. Намын амлалтын ээлжит нэвтрүүлэг таарчээ. Үйлдвэржилт дээр нэмэх нь цахилгаанжилт, нэмэх нь төмөр зам гэж донгосоод шуурганы талаар ганц үг ганхийсэнгүйд гамшигт нирвэгдсэн хоёр эмэгтэй гомджээ.
Аюулт үзэгдэл нөмөр хоргогүй нүцгэн талыг шөнө өдөр хоёр хуу арчаад гэнэт эхэлсэн шигээ гэнэт арилчихав. Цасанд дарагдсан хахир талаас өндийж ирэх амьтай голтой хүн мал үлдэж үү? Шуурганд гөлчийтөл үлээлгэсэн нүд алдам хов хоосон тал гялалзан цайвалзах нь даанч дээ гэмээр яасан цэвдэг яасан харгис вэ?
Тэнгэр арилмагц өл алдсан хонь хашаандаа майлалдаж, Сүрэн тэднийг хашаанаас гаргаад хойноос нь түлш дууссан тул хөр цасан дотроос аргал түүхээр шээзгий үүрээд дагав. Ухаан ороогүй Зундуйг Жавзан арга буюу бөөцийлөн гэрт ганцаар хоцорчээ. Сүрэн хонин сүргээ даган ойр хавьдаа арай өндөрлөг товцог дээр гарав. Эргэн тойрон дун цагаан. Шуурганы дараахь амьдралгүй хов хоосон орчлон. Тэнгэрийн хяхуу арилах яагаа ч үгүй тун ч жихүүн агаад салхины эрч тийхнээрээ. Хаяа хязгааргүй чив чимээгүй цасан тал дээгүүр бүсгүй хүний хоёр хөөрхөн хар нүд түгшүүртэй еэ бэдэрнэ. Нулимс хурсан хоёр гоё нүд шинэхэн цасан далайн дунд торойх цэг хайна.
Нүд алдам мөртлөө торойх бараагүй дун цагаан хоосон тал үүлгүй тэнгэрийн хурц наранд цавцалзан гялбалзаж, нүд царгих агаад хаа ч юм бэ орших ганц цагаан суварга цасан дотроос үл ялгарна. Хоосон хөндийн өнчин суварга дориун сүрлэг агаад шив шинэхэн. Өнгөрсөн аюулт шуурганд суварга ажраагүй бөгөөд харин нөмөрт нь зузаан хунгар овоорчээ. Суварганы нөмөрт тогтсон зузаан хунгараас хүний залбирсан мэт хоёр гар дөнгөж цухуйж буйг эзгүй их талд хэн яахан олж харах билээ. Шуурганд осгож ухаан мэдрэл алдсан нэгэн чулуун суваргыг гэр байшин хэмээн горьдож, хаалга үүдий нь олж орж амь гарах гэж тойрон тэмтэрсээр сөгдөн унасан агаад галзуурсан догшин шуурга түүнийг зузаан хунгараараа сайтар хучаад нойрсуулжээ. Суварга годил мэт цул байсан нь даанч харамсалтай. Алтан тоногтой цоо шинэхэн суварганы нүнжиг бузгай хөрөнгөөр бүтсэнээ илтгэнэ. Суварганы нүүрний гүнгэрваанд залсан алтадмал бурхан түүнд минь хань болсон биз ээ гэж үлдэгсэд нь сэтгэл юугаа хуурах л үлдэж дээ.
...Хэд хоногийн дараа Жүгдэр сумын эмнэлэгт ухаан орсон юм. Түүнийг ухаангүй байхад эхнэр нь хэд хоног нойргүй сахижээ. Сар гаруй эмчлүүлэв. Хөлдсөн хоёр гараа тайруулах байх гэж айж байсан нь өнөөдөр эмч нар тайрах шаардлагагүй болсныг мэдэгдэв. Хэд хоноод эмнэлгээс гарах гэнэ. Жүгдэр Сүрэн хоёр дуу алдан хөөрч хүүхэд шиг тэврэлдлээ. Баярласан Жүгдэр уртаар санаа алдаад,
-Хань чинь үхээд бослоо доо, хонгор минь. Одоо хоёулаа гэртээ амар мэнд харих боллоо. Манай гэрийг сахиж суугаа Зундуй Жавзан хоёр өдийд хоорондоо бузгай дасаа биз. Жавзангаа Зундуйнтай айл буу гэж хоёулаа очоод ятгана аа хөө. Тэгээд Зундуйн охин хөөрхий сургуульдаа яваг гэж албаар хөгжиж, сэтгэлийнхээ буртгийг арилгахыг хичээв. Тэгснээ уртаар санаа алдаад Сүрэнгээ хайрлан үнсчээ.
Зуд зулагтай гэж... Эргэн тойрон нов ногоон. Хязгааргүй цэл ногоон орчлон. Далайн тэвш шиг нүд цуцам хөндийг бялхан цэлэлзэх ариун дагшин агаар мандалд Жүгдэр Сүрэн хоёр хос загас адил умбаж, аргамаг хүлгийн эрчээр гэр өөдөө хурдалж явна. Юутай сайхан! Юутай их аз заяа гээч вэ? гэж Жүгдэр нууцхан уулга алдаад хойшид хормойн бузаргүй ариун журамтай явахаа цээжнийнхээ мухарт андгайлж, хөөрхөн Сүрэнгээ өрөвдөн уучлалт сэм гуйж гэмших тусам хөөрхөн Сүрэн нь улам хөөрхөн харагдаж, Жүгдэрийн дотор зумарч явав. Ухаалаг гэргий нь Жүгдэрийн хайрыг мэдэрч итгэл цацруулсан харцаар хариу төөнөх нь тэсэхийн аргагүй. Энгүй тэнгэр, газран далайн завсар зовох өдөр байвч жаргах өдөр бас ирдэг ховорхон нутаг даа.
2010-05-30