Тамгат халтар

17-той Донровын нойр хулжжээ. “Муу шүдгүй банхаан шүдлэн бух” гэж үглээд унтсангүй. Ашгүй үүр гэгээрэв. Нойрмог Донровт хул үрээнийнхээ хар хурдаар давхимаар. Эмээлээ тэврээд гарах гэтэл нэг юм шуугьж байна. Юу вэ? Хөхүүртэй айраг. Шуугин исч буй юмсанж. Үнэр гэж янзын. Донров урт модон утгуур цүндгэр хул шар хөхүүрийнхээ гэдэс рүү гударч хамар сэтэлчмээр сэнгэнэн хөөсрөгч айргаа утгуураас шууд уух гэснээ цээрлэж, хоймроос хул авч өчигдөр оройн айрагчдын шавхаж бараагүйг үүдээ сөхөж, Таван сахъяадаа өргөн залбирлаа. Тэгээд шинэ айргаар хулаа бялхуулаад ховх сорчихов. Уур нь гардаггүй. Муу шүдгүй банхаан шүдлэн бух.
Цагаан хяруу дарайсан намрын мөнгөн өглөө жиндүү салхи сөрж хурдалтал чихүүцсэндээ чичирч асан бие дорхноо халуу дүүгэж, сая уусан шинэ айраг ходоодонд буцалж, хамар шархиртал сэнгэнэх нь юутай сайхан. Бие бүлээцэж сэтгэл сэргэхэд үүрийн алтан туяанд тэгшхэн тал том тогоотой өрөм шиг шаргалтаж, цэнгэг агаар далай мэт цэлэлзэнэ. Донров хүү төрсөн нутагтаа жаргаж яваагаа улам мэдэрч арай ч эрт адуундаа явдаг байж уу даа гэж харамсав. Яагаад гэвэл урд саахалтын Бүжмаа охины нөхөр болж буй саяхан цэргээс ирсэн банхаан Доржийн морь тэдний гадаа алга. Тэр новш надаас өрсөөд адуундаа арилж. Муу шүдгүй банхаан шүдлэн бух гэснээ муу Бүжмаа нь надаас хоёр эгч хөгшин авгай юм чинь гэж залуурхав. Гэхдээ л хөөрхөн Бүжмаа Донровт нэг л хайран. Ингэж зовоох нь хачин.
Бага хар азарганыхаа адуунд Донров дөхөж очтол бага хар адуугаа тас хураачаад дэл сүүлээ шаширлан сүргээ тойрон сааглаж байх нь тэр. “Чоно” гэсэн бодол зурасхийж Донров морио гуядсаар хүрвэл бага харын сүрэг рүү нэг сагсуу гэхэд дэндүү, морь биш азарга гэмээр их дэлтэй, атар тарган халтар адуу дайрлаад сүйд хийх янзтай. Бага хараас сүргий нь булаана гэвэл том зодоон үүсэх нь мэдээж. Тийм тэнэг адуу ертөнцөд баймгүй яа. Тэр адуу ханхай цээжиндээ уурганы үзүүр чирчихэж. Чирж яваа үзүүр нь гоёмсог гурамсан хуйвтайг хараад хүү шунажээ. Зэрлэг халтрын сайхныг бол яриад ч яахав. Тас хураасан бага харын адууг нөгөө халтар тойрч хурдлана. Тэр бээр бага харын сүрэгт нийлэх гэсэн адуу болж таарав. Хар азарга юу гэж түүнийг сүрэгтээ оруулахав. Хар азарга хүзүү сунган түүнийг элдэж, халтрын биенд хүрэх аваас өм хазаж, сүргээ хамгаалах нь бахтай ч азарганд хазуулсандаа чарлах тэр адгуус Донровт өрөвдөлтэй санагдаж, “Муу шүдгүй банхаан шүдлэн бух” гэж бухимдана. Азарганд тэгж бариулаад буй хэрнээ танихгүй халтар ер хашрахгүй бага харын сүрэг рүү ижилсэн дайралж бага хард бариулсаар. Хаашаа янзын амьтан бэ? Тэгтэл сүрэг дундаас хөгшин халтар гүү нөгөө ижил буруу халтрын дууг аваад соотолзон хариу үүрсэхэд нөгөө халтар сүрэг рүү улайран тэмүүлж, бага хард бариулж буй юмсанж.
Танихгүй халтар азарга биш морь ажээ. Бага харын адууг хэд хоног бараадаж, бага хар түүнийг сүрэгтээ хавьтуулахгүй өдөр шөнөгүй элдэж, хоёул бүр цуцаж, өл алдаж, хярвайж орхилоо. Ахимаг халтар гүү сүрэг дундаас толгой сэгийлгэн үүрсэхэд өвс ногоо ганц нэг хазалж явсан эзэнгүй халтар морь гунигтай мэлтгэр нүдэндээ нулимс гялалзуулан халтар гүүнд очихоор довтолж, хар азарганд ахар сүүлээ мэрүүлнэ.
Донровын аав хэвтрийн өвгөн Минжүүр арай гэж өндийж, учрыг олохоор адууны захад амьсгаадсаар очвол хэдэн жилийн өмнө улаан Оросын агтанд өгсөн халтар гүүний нь унага ороо халтар үрээ адуундаа гүйж ирснийг танилаа. Минжүүр хүүдээ “Хөгшин гүүгээ барьж, ганцааранг уяанаас уяад бага харын адууг том харын адууны араас гилчих” гэв. Ёсоор болготол эхийнхээ үүрсэх чимээнээр ороо халтар уяа руу юм юм үнэрлэн дөхсөөр ойртов. Ээж хүү хоёр бие биеийн үнэрт татагдсаар сүжрэн зөрж зогсоод эрхлэн маажилцлаа. Хангай шиг халтар зантгар толгойгоо явилхан эхийнхээ цавь руу зүтгүүлж, эхийнхээ хоёр урт мээмийг үнэрлээд лүнхийтэл санаа алдах нь хэдэн жил аль муугаа үзэж зүтгэсний хэрэг бүтэв гэх шиг. Халтрын ширүүн уруул хөхөндөө шүргэхэд эх нь харин сүүл шарван дургүйцэв. Минжүүр эх хүү хоёрыг бүрэн тайвшрахыг хүлээсний эцэст ороо халтрын хөлд сууж, зөөлхөн хайя хайя гэж аргадаж, дуугаа аядуухан дасгасаар чөдөрлөж авав. Тэгээд агтанд өгсөн халтар үрээнийхээ зоог илж, “Аль газраас яаж шүү нутгаа олж ирж чадав даа, чи минь” гээд бөмбөрөх нулимсаа барьсангүй. Донров хүү ороо халтрын хүзүүнд зүүгдэж ирсэн гоё гурамсан хуйв бургасан үзүүр хоёрт багагүй олзуурхав. Ойролцоо хөөгдсөн сүргийнхээ захад бага хар азарга онцгойрч гэрийн гадаа уяатай үлдсэн халтар гүү рүүгээ саагласаар тогтож ядан газар цавчилна. Уг нь тэр Оросоос гүйж ирсэн ороо халтрын эцэг шүү дээ.
Энэ голд мэргэлдэг ганц гэлэн үлджээ. Тэр есөн зоосоо шигшээд юу айлдахаа мэдэхгүй гацаж орхив. Бодож бодож, “Оросын хил давах агшинд ороо халтар оргож, балар тайг сүлжин зугтжээ. Оросууд араас нь буудсан боловч орос бууны сум ороо халтрыг гүйцсэнгүй” гэж мэргэн гэлэн заллаа. “Ороо халтар оросын сумнаас мултарч нааш гүйсээр эцэх үедээ зам зуур айлын адуу бараадаж хэд хонож тэнхрүүт төрсөн нутгийн салхины үзүүрт хөтлөгдөн гав ганцаар тасарч өндөр уулс өтгөн ой дундуур сүрэг сүрэг чононд үе үе хөөгдөж, өргөн мөрөнд хөл алдан хөвсөөр их зовлон туулжээ. Тэгээд нэг айлын адуунд түр саатаж, жаахан тэнхэртэл эзэн нь барих гэж уургалаад айхтар зүтгэж шуурдаг түүнд уургаа зүүгээд алдсан юмсанж”. Нууц гэлэн зоосоо дахин нэг шувтраад “Ороо халтрыг тэр хүн унаж эдлэх гээгүй зоос байна. Муу үхээр чинь алс холоос гүйж яваа эзэнгүй морь гээд тогоо тослох гэж уургалсан зоос бууж шүү. Тэгээд тэр дамшиг уургагүй болсон зоос яах аргагүй мөн байна” гэж батлаж, хэдэн хөгшчүүлээ уйлуулаад авчээ. Хөгшчүүд зоосчинг “Харсан юм шиг яг хэллээ” гэж уярцгааж, ороо халтрын туулсан зовлонг улам аймаар янз янзаар дүрслэн хөөрч монгол адуугаа хүн үнэмших аргагүй магтав.
Ороо халтрын хаа гуянд үсээ хаях үеэр маш болхи орос тамга тодорчээ. Сайхан морь тул хүн бүрийн нүд булаана. Донров хүү халтар мориор гоёх дуртай. Халтар моринд шинэ эмээлээ тохож, наадмаар гоёдог торгон өмд даалимбан тэрлэгээр гангарч Бүжмаагийнд хэд хэд буусан удаатай. Донров гэгч нусгай сайхан халтар мориор гайхуулан Бүжмааг бухан бяруу шиг ээрүүлдэхэд Дорж тэссэнгүй хардаж эхлэв. Доржийг харсаар суутал Донров Бүжмаа руу жижигхэн чулуу сэм нясалж даварлаа. Түүний чихийг Дорж тоглоомоор тасартал мушгисан авч тэр хаширсангүй. Ингээд шүдлэн бух бухан бярууг яаж олих вэ? гэдгээ бодлоо.
Дорж армид очсон дороо хуучин цэрэгт нэг шүдээ хуга цохиулов. Бага дарга хэнд шүдээ хугалуулснаа хэл гэж шаардахад Дорж хэлэхгүй гүрийв. Бага дарга Доржийг зодож байгаад хэлүүлжээ. Гай ганц шүдээр дууссангүй. Доржийг мэдээлэгч болгов. Дорж маш дургүйсэн авч “үгүй” гэх том толгой цэрэг хүнд яаж байхав. “Хэн яав?” гэж дээрээс шалгааж, хов зөөх төрөлхийн чадваргүй түүнийг зовоов. Дорж “ганц муу шүднээс болж хавханд орлоо” гэж гутарна. Ашгүй халагдах боллоо. Бөөн баяр. Харина. Хавхнаас мултарна. Тэгтэл яасан гээч? Доржийг сарын 50 төгрөгний нууц цалинтай дотоодыг хамгаалахын орон нутгийн тагнуул болгов. Чухал даалгавар биелүүлэхгүй гэвэл Доржийг эсэргүүнд тооцож хаа байгаа газраас чинь баривчилна! гэж ногоон малгайт том дарга сүрдүүлэв. Гайны ганц шүд. Гайны хуучин цэрэг. Нууц албыг нутгийн ардууд мэдэхгүй нь даанч сайхан. Доржийн хааяа аймаг ордгийг ч хайхрахгүй. Нэг голын ахан дүүсээ матдаг хүн өөрсдийн дунд нуугдах тухай ойлголт малчдын ухаанд яахан багтах билээ. Доржийг аймагт дуудаж, “Нэг ч мэдээ өгсөнгүй, аюулаас хамгаалахын нүд чих болсонгүй” гэж загнах бөгөөд 50 цаасы нь хасах энүүхэнд. Дорж 50 цаасаа хасуулахаас айхгүй. Хүн матахаас их айна. Шүдгүй банхаан шүдлэн бух гэсэн хоч хүртэл гайны ганц шүд, гайны хуучин цэргээс үүсэлтэй. Энэ хочинд Бүжмаагийн дургүй гэж жигтэйхэн.
Шүдлэн бух бухан бярууны гоё халтрыг хураалгах арга олов. “Минжүүрийн хүү Донров агтанд өгсөн морио хэдэн жилийн дараа гүйж ирэхэд адуундаа нууж байгаад одоо бүр өөрийн морь мэт унаж гайхуулдаг боллоо. Худлаа гэвэл тэр морины хаа гуянд орос ахын тамга дурайж байна” гэсэн юм сараачаад “Муу бухан бяруу ингээд чи гоё халтраараа гайхуул” гээд Дорж инээд алдсаар аймагт илгээв.
Дотоод яам дорхноо хойно! Хулгайч хүүг 18 нас хүртэл тэнсэнгээр түр үлдээгээд эсэргүү Минжүүрийг хэвтрээс өндийлгөн баривчилж, өртөөний монхор ногоон гэгч машин дээр хаяад аймаг явтал өвгөн замдаа ханхай тэвшин дотор донсолгоонд ойж буусаар өнгөрчээ. Өвгөний амийг нэхэж хэн ч зүрхэлсэнгүй. Шарилы нь хаана хаяснаа муусайнчуулд хэлэх албагүй гэж ногоон малгайтууд томорсон авч алсаас нутагтаа гүйж ирсэн тамгат халтар СССР-ийн өмч тул яах вэ? гэдэгт тэд жижгэрлээ. Тамга тэмдэг нь СССР-ийн адуу гэдгийг нотлоод байдаг. Орон нутгийн хууль нам захиргааны мэдлээс ахадсан асуудалтай тулгарснаа аймаг сум ойлгоод хэрхэх тухай шийд өгөхийг Төв хорооноос хүсчээ. Тэгээд ганц адууг Орост хүргэж өг гэсэн заавар ирвэл хэнийг томилох вэ? гэдгээ ч ярилцаж. Тэгтэл ашгүй тамгат халтрыг Орост хүргэ гэсэнгүй, нам засгаас өөр мэргэн тушаал буув. Тушаал ёсоор тамгат халтрыг нядалж, сургуулийн дотуур байрны сурагчдын хоолонд зориулжээ. Монгол хүн холоос гүйж ирсэн морийг онцгой хайралдаг тул ороо халтрыг нугасалсан сургуулийн галчаас өгсүүлээд олон хүн нууцаар уйлж, нууцаар маани уншиж, нууцаар зул өргөсөн юм гэдэг.
18 хүрмэгц Донров 7-н жилээр заагдаж, эхлээд яс цоожинд сууж, Дорж нууц урамшил-зуун төгрөгөөр шагнуулсан авч саахалтынхаа эцэг хүү хоёрыг алсаас гүйж ирсэн хүлэгтэй нь хамт санаандгүй хөнөөсөндөө цочирдож, тархинд нь гэм сууж, үлгүүр өвчтэй болж, хүүрийн газраар хохимой толгой хэд хэдээр хормойлоод дэвхэрч цовхорч явдаг хөсрий нэгэн болжээ. Хэсэг ингэж баашлаад аюултай албанаас сугарах гэв үү? гэж нутгийн цөхөрсөн олон дэмий л горьдоно. Ийм нэгэн эмгэнэл 1950-иад онд болсон түүхтэй.
Донров хүү яс цоожинд хэд хоног тасралтгүй уйлжээ. Шоронгоос амьд гарахгүй биз. Донров аавыгаа алдсаны дараахан мал эрж явсаар шөнө болгочихож. Тас харанхуй нэлийсэн талд төөрчээ. Шуурга эхлэв. Энгүй тэнгэр газран далайд осгож үхэх аюул нөмөрлөө. Төөрсөн хүн төөрснөө хүн амьтанд сонсгохоор хашгирдаг. Донров хүү байдаг тэнхээгээрээ хашгирсаар зүг чиггүй тэнэв. Ээжийгээ дуудаж дуудаж, хариу чимээ анирдана. Ямар ч хариу алга. Цас нүүр нүдгүй булна. Донров “Аав аа” гэх гэснээ нохойгоо нэрээр нь дуудав. Нохой уг нь сонор амьтан сан гэж Донров найдна. Хариу алга. Тэгтэл унаж явсан тамгат халтар нэг тийш ам булаалдан тугтчаад эхэлж гэнэ. Даарч бээрч нус нулимстайгаа хөлдсөн Донров халтар мориныхоо явах гэж тэмүүлсэн зүгт жолоогоо залав. Халтар морь уриалагхан хатирлаа. Донров нохойгоо дуудсаар. Халтар морь нэгэн зүг шийдэмгий жирэлзүүлнэ. Донров уйлангаа хашгирсаар. Тэгтэл нэг ёлтойсон бүдэгхэн улаан гэрэл хязгааргүй харанхуйн гүнд сүүмэлзэх шиг болов. Тамгат халтар тэр зүг цогиуллаа. Гэрэл тодорч байна. Улаан цогны дэргэд ирэв. Ээж нь галын хайчиндаа том аргалын цог хавьчаад тас харанхуйд толгой дээрээ гялалзуулан дохио өгч хүүгээ дуудсаар гаднаа зогсож байв. Өндөрт өргөсөн цогноос ширүүн шуурганд оч бутран хийсэх нь тодхон байж билээ. Хүйтэн шуурганд цавиндаа хушуугаа шаасан зөнөг нохой нь сая өндийж эрхлэв.
Энэ явдлаас хойш удалгүй тамгат халтрыг муулахаар сургуулийн галч хөтлөөд явсан юмсанж.
Тамгат халтар ээж хоёр нь ингэж аварсныг жулдрай хүү Донров яс цоожинд нэхэн дурсаж, шоронгоос амьд мэнд гарах совин татлаа. Тэр совин яг л ээжийн нь харанхуйн дунд улалзуулж асан аргалын цог мэт оч бутарган анивалзав. Энэ явдлыг эргэн санасандаа жигтэйхэн бэлэгшээж, шоронгоос амьд гарах юм байна гэж итгэхийг хүссэн балчир хөвгүүний унагаж буй нулимсны хэлхээ дуслууд яс цоож хэмээх ямбий пингийн шороон шаланд цувран шингэх нь хэдхэн жилийн өмнө их яргаллаар энэ нутагт урссан цус нулимсны дэргэд өчүүхэн авай.
2009-10-20